Ջավախքում թիվ մեկ քաղաքական խնդիրը հենց լեզվի իմացության, կրթության եւ լեզվի հետ կապված մնացած խնդիրներն են:

–Որո՞նք են այսօր Հայաստան-Վրաստան քաղաքական երկխոսության օրակարգի հիմնական հարցերը:
-Ես կարծում եմ` ոչ միայն քաղաքական, այլ նաեւ միջպետական հարաբերությունների թիվ մեկ հարցը տրանզիտային խնդիրներն են, նաեւ Հայաստանի եւ Վրաստանի` տարածաշրջանային հարաբերությունների ձեւաչափը, որովհետեւ հասկանալի է` Հայաստան-Ռուսաստան-Վրաստան, Հայաստան-Ադրբեջան-Թուրքիա հարաբերություններում, երբ մեր երկրներն ունեն տարբեր աշխարհա-քաղաքական վեկտորներ, դա բավական լուրջ խնդիր է: Ես կարծում եմ` այդ երկու խնդիրները բավականին լուրջ նշանակություն ունեն, եւ վերջինը` ջավախահայության եւ, ընդհանրապես, վիրահայության խնդիրն է:-Տնտեսական համագործակցություն. Վրաստանի ԱԳ նախարարի կողմից նաեւ ասուլիսի ժամանակ նշվեց, որ տնտեսական համագործակցության ներուժը, կարելի է ասել, լիովին օգտագործված չէ կամ օգտագործված է դրա շատ քիչ տոկոսը: Ինչո՞ւմն է խնդիրը: Ասում են, որ դինամիկայի մեջ կա տնտեսական փոխհարաբերությունների, ապրանքաշրջանառության աճի արձանագրում: Ներուժը լիովին օգտագործված չէ: Ի՞նչ քայլեր պետք է արվեն, որպեսզի այդ ներուժ ասվածն ավելի օգտակար գործողության գործակից ցուցաբերի:
-Իրականում, կարծում եմ, Հայաստանի եւ Վրաստանի տնտեսական կապերն ավելի շատ հաղորդակցման խնդիրների հետ են կապված, եւ իրական տնտեսությունը Հայաստանի եւ Վրաստանի միջեւ ավելի շատ կապված է այն խնդիրների հետ, որոնք որ կարող են երկկողմ առաջարկվել. Հայաստանը կարող է առաջարկել տուրիստական բիզնես, նաեւ որոշ ձեւով տնտեսական այլ ճյուղեր, որոնք Վրաստանում զարգացած չեն, իսկ Վրաստանը կարող է առաջարկել որոշ “նոստալգիկ” ապրանքանիշեր, ինչպիսիսն է, օրինակ` վրացական գինին: Իմ կարծիքով, տնտեսական հարաբերությունների ավելի լայն շրջանակ պարզապես գոյություն չունի:

–Անդրադառնանք ուղղակի Վրաստանի արտաքին քաղաքականությանը վերաբերող մի շարք խնդիրների: Գիտենք, որ Վրաստանում բավականին մեծ քննարկում կար` ՆԱՏՕ-ի անդամակցության խնդրի շուրջ: Այս ամենից հետո ի՞նչ տեղի ունեցավ տարածաշրջանում` ներառյալ` պատերազմը, որի ականատեսը եղանք: Ձեր փորձագիտական կարծիքն այս հարցի վերաբերյալ: Կուզենայի նաեւ` կիսեիք մեզ հետ Ձեր` վրաց փորձագետ գործընկերների կարծիքը: Հարցը նույն ձեւով արդիակա՞ն է այսօր Վրաստանում, այսինքն` կա՞ քննարկում, բանավեճ ՆԱՏՕ-ի անդամակցության վերաբերյալ նույն ձեւով, ինչպես նախկինում, եւ ինչպիսի՞ փոփոխություններ ենք այստեղ արձանագրում:
-Կարող եմ հստակ ասել, որ նույնիսկ Վրաստանում մեր ամենալավատես գործընկերները հստակ հասկանում են եւ նշում, որ ՆԱՏՕ-ի իրական մուտքը մեր տարածաշրջան ավարտվեց 2008թ.-ի օգոստոսին: Իհարկե, քաղաքականության մեջ երբեք պետք չէ ասել երբեք, բայց կարելի է նաեւ մտածել, որ առնվազն մի քանի տարվա ընթացքում այդ խնդիրն արդիական չի լինի Վրաստանի համար, եւ դա կապված չէ ո’չ Վրաստանի այդ ժամանակվա քաղաքական ղեկավարության շրջանակներից` ով կլինի նախագահ, կամ, թե որ քաղաքական ուժը կղեկավարի Վրաստանը, այլ պարզապես դա կապված է մի կողմից հնգօրյա պատերազմի, մյուս կողմից` այն գլոբալ փոփոխությունների հետ, որոնք տեղի ունեցան հետխորհրդային տարածքում, եւ նաեւ մեր տարածաշրջանի հանդեպ ԱՄՆ-ի, ՆԱՏՕ-ի եւ եվրոպական երկրների վերաբերմունքի փոփոխությամբ: Այնպես որ կարելի է ասել, որ ՆԱՏՕ-ն բավականին երկար ժամանակ մեր տարածաշրջանում դժվար թե կոնկրետ ինչ-որ տեղ կունենա:

–Գիտենք, որ Շվեյցարիայի միջնորդությամբ ընթանում են ռուս-վրացական բանակցություններ, որտեղ հիմնական թեմաներն են, բնականաբար, Աբխազիան, Հարավային Օսիան: Կա՞ արդյոք, որեւէ առաջընթաց, կարելի՞ է արդյոք հուսալ, որ առաջիկայում լարվածության թուլացում կարելի է արձանագրել այնտեղ, եւ ի՞նչ հանգրվանի են հասել այդ բանակցությունները, որքանով, իհարկե, տեղեկատվությունը բաց է:
-Իմ կարծիքով, կողմերի դիրքորոշումները ոչ միայն չեն համընկնում, այլ ընդհանրապես տարբեր հարթություններում են, եւ մոտակա ժամանակահատվածում որեւէ լուրջ համաձայնություն կամ լուրջ առաջընթաց դժվար թե կարելի է սպասել: Հասկանալի է, որ Ռուսաստանը հազիվ թե երբեւէ հետ կանչի Աբխազիայի եւ Հարավային Օսիայի` իր ճանաչումը, ինչպես նաեւ դժվար թե մոտ ապագայում դուրս բերի իր զորքերն ու ռազմակայաններն այդ տարածքներից: Մյուս կողմից, ես դժվարանում եմ պատկերացնել Վրաստանում որեւէ քաղաքական գործիչ, որը կհրաժարվի այդ պահանջից: Հասկանալի է, որ ե’ւ Վրաստանը, ե’ւ Ռուսաստանը պաշտոնապես պատրաստակամություն են հայտնում բանակցությունների եւ ինչ որ լուծում գտնելու, բայց մի կողմն ասում է, որ պատրաստ է լուծումների այն դեպքում, որբ ռուսական զորքերը դուրս կբերվեն այդ տարածքներից, մյուս կողմն ասում է, որ ինքը չի սկսելու բանակցությունները վրացական կողմի հետ, քանի դեռ Վրաստանի նախագահը Միխայիլ Սահակաշվիլին է: Հետեւաբար, այն, ինչը տեղի է ունենում, պարզապես որոշակի գործընթաց է, որը պետք է երկու կողմերին էլ միջազգային հանրության աչքերին նաեւ կառուցողական երեւալու համար:

–Ընդամենը վերջերս եղան տարբեր մոտեցումներ, անգամ` հրապարակումներ ու հայտարարություններ առ այն, որ բացառված չէ, որ Վրաստանն ու Ադրբեջանը համադաշնային ինչ-որ միավոր կազմելու շուրջ բանակցություններ կամ քայլեր սկսեն: Հիմնականում դա բխեց նրանից, որ արտահայտվեց միտք, թե Վրաստանն ու Ադրբեջանը ավելին են, քան ռազմավարական գործընկերներ: Ասուլիսի ժամանակ Վրաստանի ԱԳ նախարարն այդ հարցին ուղղակիորեն չի պատասխանել, բայց նորից նշել է այն միտքը, որ նրանք ավելին են, քան ռազմավարական գործընկերները: Անդրադառնանք այս հարցին. որո՞նք են հիմնական կապող գործոնները, եւ արդյո՞ք իրական է համադաշնության մասին խոսակցությունը:
-Իրականում դժվար թե կարելի է լուրջ վերաբերվել այդ ծրագրի իրականացմանը, եւ այն կարելի է համարել Վրաստանի նախագահի` որոշ չափով էմոցիոնալ ոճի արդյունք, ոչ ավելին: Մյուս կողմից, հասկանալի է, որ Վրաստան-Ադրբեջան հարաբերություններում կան բավականին լուրջ, երկկողմ շահեր, եւ կոմունիկացիոն ու էներգետիկ ծրագրերի իրականացում, միգուցե դա թիվ մեկ խնդիրն է: Մյուս կողմից նաեւ հասկանալի է, որ Վրաստանը մեր տարածաշրջանում փորձում է գոնե մի դաշնակից գտնել Ռուսաստանին դեմ, նույնիսկ` եթե դա Ադրբեջանն է, որը, հասկանալի է, Ռուսաստանի հետ փորձում է իր սեփական խաղը խաղալ: Եվ Վրաստանում շատ լավ հասկանում են, որ այդ դերակատարը չի կարող լինել նաեւ Թուրքիան:

–Այսօրվա բանակցությունների սեղանին կար այն հարցը, թե եղել է նաեւ քննարկում կամ խոսակցություն միջազգային կազմակերպությունների շրջանակում` հայ-վրացական համագործակցության ակտիվացման շուրջ: Ինչպե՞ս եք Դուք դա պատկերացնում, եւ արդյո՞ք կան նման օրինակներ, երբ միջազգային կառույցների ներքո մենք ունեցել ենք համագործակցության, այսպես ասենք, դրական փորձեր:
-Երբեմն նմանատիպ փորձեր եղել են: Բայց խոսքն առաջին հերթին գնում է ՄԱԿ-ի շրջանակում համագործակցության մասին, որովհետեւ հասկանալի է, որ այն իրավիճակը, երբ հայկական կողմը քվեարկել էր վրացական բանաձեւին դեմ` հասկանալի էր, որովհետեւ հայկական կողմը սպասում էր ադրբեջանական բանաձեւին, որը վերջինս հետ կանչեց: Բայց, ինչքան որ ես տեղյակ եմ, մինչ այդ հայկական կողմը դիմել էր վրացական կողմին եւ առաջարկել, որ ե’ւ Հայաստանը, ե’ւ Վրաստանն այդ քվեարկության ժամանակ գոնե չեզոք մնան: Դա տեղի չունեցավ, եւ արդյունքում հայկական կողմը քվեարկեց Վրաստանի բանաձեւին դեմ: Կարծում եմ` այն, ինչի մասին Դուք խոսում էիք, հենց կապված է դրա հետ: Հայաստանը եւ Վրաստանը պետք է փորձեն, չնայած շարունակվող տարբեր աշխարհաքաղաքական վեկտորներին, ինչ-որ կոնսենսուսային համաձայնության գալ, որ գոնե չեզոք լինեն:

–Սկզբունքայնորեն դա հնարավո՞ր է:
-Կա մի խնդիր, որ միգուցե մոտակա մեկ կամ երկու տարվա մեջ դա դժվար թե լինի, բայց ե’ւ Վրաստանում, ե’ւ Հայաստանում հասկանում են, որ միջազգային այդ թատերաբեմն ավելի շատ ինֆորմացիոն-պրոպագանդիստական նշանակություն ունի, այլ ոչ` իրական քաղաքականության, եւ հասկանալի է, որ կարելի է գնալ որոշ համաձայնության այդ խնդրի շուրջ, որովհետեւ իրականում այդ իրավիճակը բացասական է անդրադառնում Հայաստանի եւ Վրաստանի միջպետական հարաբերությունների վրա: Հետեւաբար տեսականորեն համարում եմ հնարավոր:

–Շնորհակալ եմ: Բավական երկար ժամանակ է` ընթանում են համատեղ աշխատանքներ դեմարկացիայի պայմանագրի առնչությամբ: Ինչո՞ւմն է խնդիրը, որ այսքան երկար է կատարվում այդ ամենը, եւ արդյո՞ք մենք հիմա մոտ ենք նման հանգրվանի, երբ արդեն ռեալ է դառնում, որ այդ պայմանագիրը կարող է ստորագրվել եւ կյանքի կոչվել:
-Այդ խնդիրն ավելի շատ տեխնիկական է, քան քաղաքական: Իսկ տեխնիկական է, որովհետեւ կան խնդիրներ նախկին դեմարկացիայի ադմինիստրատիվ այն սահմաններով, որոնք կային խորհրդային ժամանակաշրջանում եւ պետական դարձան միայն 90-ական թթ. սկզբին. կողմերն ունեն տարբեր քարտեզներ կամ նույն քարտեզը, որը տարբեր ձեւով են փորձում մեկնաբանել` հօգուտ այս կամ այն կողմի: Բայց իրականում դա, կարծում եմ, միայն եւ միայն տեխնիկական խնդիր է, չնայած պարզ է, որ եթե ինչ-որ քաղաքական լարվածություն լինի մեր երկրների միջեւ, կանդրադառնա նաեւ այդ գործընթացի վրա:

–Կարելի՞ է հուսալ, որ այդ տեխնիկական խնդրի հիմնական մասն արդեն լուծված է, եւ դա կարող է մոտ ժամանակներս լինել:
-Ինչքան որ ես տեղյակ եմ, բավականին լուրջ աստիճանի վրա են այդ աշխատանքները, եւ հնարավոր է, որ մոտ ապագայում դա լուծվի:

–Անդրադառնանք վիրահայությանն առնչվող հարցերին: Վրաստանի ԱԳ նախարարն այսպիսի արտահայտություն է արել, որ վերջին ժամանակներս 103 հայկական դպրոց է վերանորոգվել պետբյուջեի միջոցներով, վերաբացվել կամ բացվել, միեւնույն ժամանակ ԲՈՒՀ-երում հիմնական քննությունները Սամցքե-Ջավախեթիայի ներկայացուցիչները կարող են տալ նաեւ հայերեն լեզվով:
-Որքանով տեղյակ եմ, վերջին մեկ տարվա ընթացքում որոշ չափով դրական առաջընթաց է նկատվում` ԲՈՒՀ-երի հետ կապված, բայց միայն մեկ պարզ պատճառով. վրացական կողմը հասկացել է, որ առնվազն ջավախահայության դեպքում, որտեղ բնակչության 90%-ից ավելին (տարբեր թվեր են ասվում` 95-ից 98 տոկոս) տիրապետում է միայն հայերենին, դժվար է սպասել, որ այդ դպրոցականները, ուսանողները կամ դիմորդները նույն վրացերենի իմացությամբ քննություններ հանձնեն, ինչպես Վրաստանի այլ շրջանների դիմորդները:

–Բայց արդյո՞ք չի առաջանում մյուս խնդիրը. ենթադրենք, անգամ հիմնական ընդունելության քննությունները հանձնեցին հայերեն, բայց չէ՞ որ հետո ուսման ընթացքը պետք է վրացերեն լինի:
-Իրականում լեզվի խնդիրը հանդիսանում է ջավախահյության թիվ մեկ խնդիրներից մեկը: Ես նույնիսկ կասեի` ներկայումս Ջավախքում թիվ մեկ քաղաքական խնդիրը հենց լեզվի իմացության, կրթության եւ լեզվի հետ կապված մնացած խնդիրներն են: Իհարկե, մի կողմից հայերը, չիմանալով վրացերեն լեզուն, բավականին դժվար են ինտեգրվում վրացական ոչ միայն կրթական, այլ, ընդհանրապես, հասարակական եւ քաղաքական համակարգին, բայց մյուս կողմից ջավախահայությունը պնդում է, որ այն միջոցները կամ քայլերը, որոնք կատարվում են վրացական իշխանությունների կողմից, կամ հապճեպ են, կամ` չափազանց արագ ընդունված, եւ իրականում ոչ թե տարածաշրջանի հայ բնակչությունն է արագ տիրապետում վրացերեն լեզվին, այլ արդյունքում ո’չ հայերենին, ո’չ ռուսերենին եւ ո’չ վրացերենին բավականին նորմալ մակարդակով ոչ ոք չի տիրապետում:

–Փորձենք վիրահայերի հիմնական խնդիրների դաշտը տարանջատել եւ ամրագրել, թե ինչ վիճակ ունենք` նախ սոցիալ-տնտեսական առումով: Կարելի՞ է արդյոք ասել, որ Ջավախքում իրավիճակն էականորեն տարբերվում է Վրաստանի մյուս շրջաններից:
-Ես ավելի հստակ կարող էի Ձեր հարցին պատասխանել` ասելով` բավականին տարբերվում է, եթե դա լիներ 5-6 տարի առաջ: Ներկայումս այն խնդիրը, որը վերաբերում է ենթակառուցվածքներին, հաղորդակցման ճանապարհներին, կարծում եմ, նկատվում են բավականին զգալի դրական միտումներ: Մյուս կողմից, հասկանալի է, որ Ջավախքում, որը բավական ծանր կլիմայական եւ աշխարհագրական դիրք ունի, եւ որտեղ բավականին լուրջ է աշխատանքի խնդիրը, վերջին տարիներին նմանատիպ դրական զարգացումներ, չէի ասի, թե կան:

–Ջավախքում փորձեր արվո՞ւմ են` սոցիալ-տնտեսական ոլորտում իրականացնելու հայ-վրացական համատեղ ծրագրեր:
-Ոչ միայն տնտեսական, այլ նույնիսկ հումանիտար եւ կրթական ոլորտներում վրացական իշխանությունները բավականին զգուշավոր են մոտենում այդ հարցին: Միգուցե անուղղակի, բայց համենայն դեպս վախ կա, որ հայկական պետության ե’ւ տնտեսական, ե’ւ հումանիտար, ե’ւ կրթական ներգրավվածությունը Ջավախքում ինչ-որ բացասական ազդեցություն կունենա այդ տարածաշրջանի եւ Վրաստանի պետական շահերի վրա:

–Ինչ որ պահի օրակարգ բարձրացած խնդիր կար, գոնե հանրային քննարկման իմաստով, թե ճիշտ կլինի, որ Ջավախքում լինի մեր հիմնական ԲՈՒՀ-երից գոնե որեւէ մեկի մասնաճյուղը: Այդ խնդիրը հանվե՞ց օրակարգից, թե՞ այդ քննարկումները շարունակվում են:
-Նույնիսկ ավելի համեստ մի ծրագիր` հայ-վրացական միջպետական համաձայնությամբ ստեղծված համատեղ ԲՈՒՀ-ի գործունեությունը Ջավախքում, որը կլիներ երկլեզու, իսկ դասավանդումը կիրականացնեին հայ եւ վրացի դասախոսները, որը թույլ կտար ավելի ինտեգրել հայալեզու ուսանողներին վրացական կրթական դաշտ, նույնիսկ այդ համեստ ծրագիրը չի արժանանում վրացական կողմի հավանությանը` ելնելով նորից այդ զգուշավորության կամ հասկանալի կոմպլեքսներից, որոնք կան վրացական հասարակության մեջ ազգային փոքրամասնությունների հանդեպ` ելնելով վերջին երկու տասնամյակների` Վրաստանի նորագույն պատմության փորձերից:

–Բազմիցս խոսվել է հայկական մշակութային ժառանգության պահպանման հարցերի մասին, եւ հիշում ենք նաեւ, որ կար եկեղեցիների հետ կապված բավականին մեծ աղմուկ: Ի՞նչ վիճակ ունենք այսօր, եւ արդյո՞ք մենք այդտեղ առաջխաղացում տեսնում ենք ժամանակի ընթացքում:
-Մենք պետք է հասկանանք, որ Վրաստանի ներսում Վրաստանի Ուղղափառ եկեղեցին ունի ոչ միայն հասարակական, այլ նաեւ քաղաքական բավականին լուրջ ազդեցություն: Խնդիրն ավելի շատ ոչ թե եկեղեցական մակարդակով է, այլ ունեցվածքի եւ պատմական այլ խնդիրների հետ կապված, եւ դժվար թե մոտ ապագայում որեւէ լուծում ստանա, որովհետեւ վրացական իշխանությունները դժվար թե գնան մի լուծման` հավանություն չստանալով վրացական եկեղեցուց: Մյուս կողմից հասկանալի է, որ եթե այդ հավանությունը լինի, եւ եթե Վրաստանի եւ Հայաստանի հոգեւոր ղեկավարներն ինչ-որ համաձայնության գան, ապա այդ դեպքում վրացական իշխանություններին ավելի հեշտ կլինի գտնել լուծումներ: Բայց ներկայումս, ցավոք սրտի, ես որեւէ լուրջ սպասելիքներ այդ հարցում չունեմ:

–Ժամանակ առ ժամանակ ողջ հանրային կարծիքի, նաեւ, ինչու ոչ, ՀԿ-ների եւ լրատվադաշտի կողմից անընդհատ բարձրացվում էր այն հարցը, որ հայ-վրացական քաղաքական օրակարգում վիրահայությանը վերաբերող խնդիրները միշտ պետք է արդիական պահպանվեն, որովհետեւ դա շատ լավ ձեւաչափ է` գոնե ինչ-որ արագությամբ այդ խնդիրներին անդրադառնալու եւ լուծման ճանապարհներ փնտրելու, գտնելու եւ, ինչու ոչ, նաեւ արդյունքներ արձանագրելու: Եթե ժամանակային դինամիկայի տեսակետից նայենք` զգո՞ւմ եք որեւէ առաջխաղացում, մեզ հուզող հարցերի լուծման ինչ-որ դինամիկա` Վրաստանի հետ կապված հարաբերություններում` վիրահայության խնդիրների համատեքստում:
-Եթե խոսքը վերաբերում է սոցիալ-տնտեսական խնդիրներին, ապա կարծում եմ, որ այն լուծումը, ինչը որ նկատվում է, ոչ միայն հայկական կողմի պնդմամբ, այլ նաեւ ընդհանրապես, Վրաստանում սոցիալ-տնտեսական վիճակը բավականին դրական տենդենց ունի, որն էլ անդրադառնում է ջավախահայության վրա: Բայց այն խնդիրները, որոնք ունեն քաղաքական հնչեղություն, լինի դա լեզվի հարցը, կրթության, ջավախահայության տեղական ինքնակառավարման, թե մեկ այլ խնդիր, կարծում եմ, բավականին երկար ժամանակ մնալու են օրակարգում, միգուցե նաեւ օրակարգում այդ խնդիրները ժամանակ առ ժամանակ ինչ-որ լուրջ կամ անկեղծ խոսակցության առիթ կդառնան ե’ւ Հայաստանի, ե’ւ Վրաստանի պետական ղեկավարների մոտ: Բայց մենք հասկանում ենք, որ դա այն դեպքն է, երբ վրացական կողմի դիրքորոշումը մեծ չափով պայմանավորված է այն վախերով եւ կոմպլեքսներով, որոնք վերջին 2 տասնամյակների Վրաստանի դառը փորձի արդյունք են:

–103 հայկական դպրոց. եթե այս տեղեկատվությունը ճշմարիտ է, իսկ կարծում եմ` պետք է որ ճշմարիտ լինի, որովհետեւ պաշտոնապես ԱԳ նախարարի մակարդակով է հնչեցվում, արդյո՞ք արդյունք չէ:
-Ճիշտն ասած` չեմ կարող ճշգրիտ ասել, թե իսկապես 103 դպրոց է, բայց այն, որ Վրստանում բավականին մեծ հատված է կազմում հայալեզու կրթությունը, դա փաստ է: Ինչպես նաեւ փաստ է այն, որ մինչեւ վերջերս` 90-ականների սկիզբը, Վրաստանի տարածքում, ներառյալ` Աբխազիան եւ Հարավային Օսիան, ապրում էր գրեթե կես միլիոն հայ, ինչպես նաեւ փաստ է, որ ջավախահայությունը Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունից հետո միակ ամբողջական` հայերով բնակեցված տարածքն է, որտեղ ապրում է առնվազն 100.000 հայ, եւ որը կից է Հայաստանի սահմանին: Բնականաբար այդ` բավականին մեծ թվով, կոմպակտ ապրող հայերն ունեն դպրոցական համակարգ, որը որոշ առումներով իներցիա է խորհրդային շրջանի կրթական համակարգի, եւ այդ թիվը, չեմ կարծում, թե այդքան էլ զարմանալի է. դա նորմալ է, եւ վրացական իշխանությունները պետք է որ հասկանան, որ հայերենի իմացությունը եւ հայկական դպրոցները ոչ թե խոչընդոտ են ջավախահայության ինտեգրմանը Վրաստանի հասարակական, մշակութային կյանքին, այլ դա պարզապես հնարավորություն է այդ էթնիկ փոքրամասնությանը` ստանալ կրթություն սեփական լեզվով` ընթացքում զարգացնելով նաեւ Վրաստանի պետական լեզուն:

–Հայ-վրացական հարաբերությունների զարգացման հեռանկարներ. որո՞նք են այն հիմնական օրակարգային հարցերը, որտեղ մեր շահերն ընդհանուր են, եւ մենք կարո՞ղ ենք իրոք հարաբերությունների զարգացում արձանագրել:
-Իրականում Հայաստանի եւ Վրաստանի շահերը եւ միջպետական համագործակցության դաշտը, որքան էլ զարմանալի լինի, ավելի շատ կապված են ոչ միայն կոնկրետ պրակտիկ, պրագմատիկ, այլ նաեւ պատմական անցյալի հետ, որն իրականում բավականին մեծ նշանակություն ունի, եւ դա ոչ միայն ձեւական է, ինչքան էլ հայերը եւ վրացիները փորձում են երբեմն ավելի քմծիծաղով դրա մասին խոսել, բայց իրականում դա շատ կարեւոր նշանակություն ունի: Մեր տարածաշրջանում, լինելով երկու` արեւելյան քրիստոնեության ներկայացուցիչ ազգեր, բավականին լուրջ խնդիրներ ունենք` միասին հաղթահարելու. դա եվրոպական ինտեգրումն է, Եվրամիության, ԱՄՆ-ի հետ կապերը, մի կողմից հատուկ հարաբերությունները Վրաստան-ԱՄՆ, մյուս կողմից ԱՄՆ-ում գործող ազդեցիկ եւ բավականին մեծ հայկական համայնքը եւ այլն, եւ այլն: Դրանք խնդիրներ են, որոնք դրական ֆոն են ստեղծում: Բայց դրա հետ մեկտեղ կան խնդիրներ, որոնք բավականին երկար ժամանակ պահպանվելու են: Դրանք տարբեր աշխարհաքաղաքական մոտեցումները եւ վեկտորներն են, երկրներից` մեր տարածաշրջանում գործող առնվազն երկու ազդեցիկ դերակատարների նկատմամբ տարբեր մոտեցումները` Ռուսաստան եւ Թուրքիա: Դա այն է, որ Վրաստանը միշտ փորձելու է որոշ ձեւով հավասարակշռել եւ խաղալ Ադրբեջան-Հայաստան խնդիրների վրա եւ դրանից փորձելու է շահել որոշ դիվիդենտներ, երբեմն ավելի շատ, քան սպասում են Հայաստանում, կամ` նույնիսկ Ադրբեջանում, եւ դրանք, բնականաբար, նաեւ ջավախահայության եւ վիրահայության խնդիրներն են, որոնք պետք է մենք դիտարկենք ոչ թե որպես պրոբլեմ, այլ`պրագմատիկ եւ նաեւ ճանապարհներ ու լուծումներ գտնելու միջոցով ստեղծենք որոշակի կամուրջ, այլ ոչ թե խնդիր մեր ժողովուրդների համար:

 ՍԵՐԳԵՅ ՄԻՆԱՍՅԱՆ
Կովկասի ինստիտուտի փոխտնօրեն, պատմական գիտությունների թեկնածո