Պե՞տք է արդյոք Հայաստանին ազատ արվեստի միավոր

Սահակ Պողոսյան

Քանդակագործ Սահակ Պողոսյանը, որ 1991 թ. ի վեր ապրում և ստեղծագործում է և՛ Լոս Անջելեսում, և՛ հայրենիքում, արդեն 31-րդ անգամ է Հայաստանում: Նա իր հետ բերել է 52 ստեղծագործություն` մոտ 3 տ քաշով, այդ թվում` 27 քանդակ, անհատական ցուցահանդես անելու և այդ հիմքի վրա Հայաստանում արվեստի նկատմամբ նոր մոտեցում ցուցաբերելու նպատակով:

–Ի՞նչն է ձեր ասելիքը և ինչի՞ եք ձգտում:

-Ես եկել եմ կառավարությանն ու իշխանություններին համոզելու, որ Հայաստանին` որպես անկախ պետության, անհրաժեշտ է արվեստին վերաբերող ինստիտուցիոն միավոր: Ես ուզում եմ, որ իմ գործերի հիմքի վրա ստեղծվի մի կառույց, որը կընդգրկի Հայաստանում և Սփյուռքում վերջին 20-25 տարիներին ստեղծված արվեստի արժեքները:

Այս պետությունը պետք է տեր կանգնի այն արժեքներին, որոնք ստեղծվում են նաև Սփյուռքում: Այսօր Սփյուռքում ավելի  մեծ թվով ու կարևոր արվեստագետներ կան, քան մեզ մոտ. նրանք էթնիկ հայ  են ու որևէ կերպ կապված չեն Հայաստանի հետ: Իսկ ես մեկն եմ, որ ճանաչում է բոլորին  ու բոլորի հետ խոսել եմ, բոլորն էլ համաձայն են: Իմ հիմնական խնդիրներից մեկը Սփյուռքի արվեստի արժեքները Հայաստանի հետ կապելն է:

–Բայց Հայաստանում արվեստին վերաբերող բազմաթիվ կառույցներ կան:

-Հայաստանի արվեստ-մշակույթի ինստիտուցիաները, լինի   թանգարանային համակարգ, պատկերասրահ  թե  Նկարիչների միություն, ստեղծվել են խորհրդային ժամանակներում ու ղեկավարվում են այդ նույն օրենքերով: Չկա Հայաստանում ազատ կառույց: Կա  ակադեմիա, կա ՆՓԱԿ, որը փորձարարական արվեստի միավոր է, իսկ իմ ուզածը հաստատվածների մասին է:

Կան մի երկու-երեք մասնավոր ցուցասրահներ, օրինակ` Գաֆեսճյանը կամ Ժամանակակից արվեստի թանգարանը, որը նույնպես համարում եմ մասնավոր: Դա Իգիթյանի ճաշակով ու անձնական ընտրությամբ էքսպոզիցիա արված տարածք է: Այդ թանգարանը խորհրդային տարիների կոմպրոմիսն էր մի մարդու,  ով իր գործունեությամբ  համակարգը դարձրեց կոնֆորմիստական, ու այնտեղ ցուցադրված բոլոր արվեստագետներն էլ դարձան կոնֆորմիստներ: Ես, որ այնտեղ ցուցադրված էի, ինձ էլ համարեցի կոնֆորմիստ, մինչև որ գնացի ու իմ գործերը հանեցի:  Ինչու՞: Որովհետև դա անհատի հավաքածու է,  որը ներկայացվում է որպես ժամանակաշրջան:  Այն արվեստագետները, որոնց ես համարում էի ժամանակակից, որոնց կողքին ես ևս կհամարվեի ժամանակակից, այնտեղ չկային. օրինակ` Դավիթ Կարեյանը կամ Արման Գրիգորյանը: Այդ թանգարանում ցուցադրվածը կիչ է:

–Ի՞նչ է կիչը:

-Կիչը լայն  հասկացություն է, որը  արվեստի մեջ կապված է դիլետանտության հետ: Նրանք, ովքեր, չիմանալով արվեստի հին պատմությունն ու լավատեղյակ չլինելով ժամանակակից արվեստի խնդիրներին,  ստեղծագործում են, հիմնականում զբաղված են կիչով:

–Իսկ չե՞ք կարծում, որ Հայաստանում ինչ–որ նոր կառույց ստեղծելը չափազանց բարդ է:

-Ես կարծում եմ` հնարավոր է, որ Հայաստանի վարչապետը ժամանակակից արվեստը պրոֆեսիոնալի մակարդակով չի հասկանում, բայց հասկանում է, որ դա կարևոր է:

–Ի՞նչն է կառույցի գաղափարական հենքը:

-Ես համոզված եմ, որ եթե Հայաստանն այդ արվեստին  տեր չկանգնի,  100 տարի հետո կդառնա բոմժի կարգավիճակով պետություն: Գիտեք  ի՞նչ է գաղափարը: Կարդացե՞լ եք Օստրովսկու  «Ինչպես է կոփվում պողպատը»: Պավել Կորչագինը մի մարդու կերպար է, որը փորձում է զգալ, որ սա իր երկիրն է, նա գաղափարի նվիրյալ է: Ես ձևավորվել եմ այդ կերպարի հիմքի վրա ու չեմ ուզում, որ իմ ազգն ու պետությունն ունենա բոշայի կարգավիճակ: Ես ուզում եմ, որ իմ պետությունը լինի աշխարհի մնացած պետություններին հավասար ու մնացած ժողովուրդների նման մշակութային արժեքներով առաջնորդվող:

1990 թ. Հայաստանում սոցարտ չկար: Ի՞նչ է սոցարտը: Դա սոցռեալիզմին, համակարգին  հակադրվելու նոնկոնֆորմիստական արվեստ է, որը Հայաստանում չկար, դրա համար էլ Հայաստանում այլախոհական մտածողություն և այլախոհական արվեստ չկար:  Մինչև 1990թ.`  այն 5-6 տարիների ընթացքում, որ ես ու մի 10-12 հոգի  ստեղծագործում էինք, մեզ մատնացույց էին անում, թե դուք ամերիկյան նկարիչներ եք: Ի վերջո, ես դարձա ամերիկյան նկարիչ ու հիմա բերել եմ իմ ամերիկյան գործերը, որոնք արևմտյան աշխարհի արժեքներ են: Երբ գնում էի, այդ ժամանակ արդեն կրում էի այդ արժեքների հիմքերը:

–Իսկ ինչո՞ւ գնացիք:

-Գնացի, որովհետև հասկացա, որ սովետական պրոդուկտ չեմ: Երկիրն ու  կառուցվածքը ստիպում էին, որ չմտածեիր, որն էլ իր հերթին ենթադրում էր գաղտնի մտածողություն, ու ես գնացի մի տեղ, որտեղ չէին ասում, թե չի կարելի մտածել: Այնտեղ մի օր փողոցում  մի անտուն մարդ տեսա, որ  տրոցկիստական գաղափարներ էր քարոզում, ու ոչ ոք նրան չէր կանգնեցում, այսինքն` երբ արգելք չկա,  քաղաքական խոսքն այլևս հետաքրքիր չէ:

Այստեղ դաստիարակվել եմ քարոզվող արժեքներին հակադրվելով: Այդ 10-12  հոգին, երբ 80-ականների վերջին սկսում էին «Երրորդ հարկ» շարժումը,  բոլորն էլ արևմտյան գաղափարախոսության կրողներ էին: Երբ ֆրանսիա կամ Մոսկվա ցուցահանդես էինք տանում, բոլորը զարմանում էին, թե ոնց սովետի տարածքում այս կարգի բան կարող էր ստեղծվել. ամերիկյան պոպա՞րտ Հայաստանում: Ինչո՞ւ դա ձևավորվեց այստեղ, որովհետև Հայաստանում մի 5 հոգի կապ ունեին արտասահմանի հետ, որոնցից մեկն էլ ես էի:

Ես հակադրվում էի համակարգին: Օրինակ, երբ ասում էին ամենաակտուալը Լենինի արձան քանդակելն է, արեցի Լենին, որը արվեստի ստեղծագործություն է: Մերկուրովի Լենինից սկսած` հազարավոր Լենիններ են քանդակվել, սակայն ոչ մեկն էլ արվեստի ստեղծագործություն չէ:  Ես վերցրեցի ուրիշի արած մի սովորական Լենինի արձան ու խաղացի դրա վրա` փոխակերպելով ուրիշ ձևի:

–Ի՞նչն է արվեստի մեջ ձեր խնդիրը:

-Խնդիրներից մեկը, որի վրա ես աշխատեցի մոտ 20 տարի, այն է, որ ուզում էի արձան հասկացությունը ձևափոխել քանդակի: Փողոցում դրված մի բան դեռ քանդակ չէ, այն արձանի միտում ունի: Երբ  այն անձից դուրս է գալիս ու վերաբերում է երևույթի, դառնում  է քանդակ:

Արձանագործությունն ինձ համար ինչ-որ բան ասելու միջոց է, ինչպես գրողի համար` տառերը:  Դա չափազանց բարդ խնդիր էր, քանի որ ոչ ոք հենց այնպես քանդակ չէր անում, պիտի պատվեր լիներ. 1-2- մետրանոց քանդակ անելը շատ թանկ հաճույք էր, ոչ ոք իր անձնական փողերը չէր դնում:

Քանդակ անելու համար մարդ պետք է մի քիչ համառ լինի: «Մարդ-դրամը» իմ հայկական նախագծերից մեկն էր, որով ես 100 տոկոսով հաղթահարեցի արձանը քանդակի վերածելու խնդիրը. դրամ` քանդակված արձանի միտումով, առարկա, որը բոլորիս գրպանում է ու բոլորս ամեն օր շփվում ենք դրա հետ:

Երկրորդ խնդիրը կրոնը արվեստին ծառայեցնելու միտքն էր: Մարդկության մշակույթի պատմությունը եկեղեցական պատվերներով ստեղծված արժեքների մասին է: Նույնը արել են թագավորները, որոնք  նույնպես ֆինանսավորել են արվեստը` ելնելով  ինչ-որ կրոնական դրդապատճառներից: Այսինքն` բոլոր ժամանակներում նրանք արվեստը ծառայեցրել են կրոնին,  իսկ ես ուզեցի, որ մի քիչ էլ կրոնը ծառայի արվեստին: Ես քանդակում եմ Հիսուս, որը ոչ մի եկեղեցի չի ցուցադրի ու տեր չի կանգնի: Բազմաթիվ Հիսուսներ եմ քանդակել, որոնցում ոչ մի նեգատիվ կամ պոզիտիվ բան չկա, ուղղակի Հիսուսն ինձ համար նշանային համակարգ է: Հնարավոր է, որ այն արտաքինից թվա կրոնական, սակայն կրոնական միտում չունի, այն չի ծառայում եկեղեցուն, այն ծառայում է արվեստին:

Եկեղեցին երբեք էլ չի նպաստել ազատ արվեստին:

–Ի՞նչ ասել է արվեստ:

-Արվեստը մարդու ազատությունից ու ներքին պահանջներից բխող ասելիքի արդյունք է, այն, ինչ կատարվում է ներքին զգացումներով: Արդյունք, որը թվում է, թե տեսականորեն անբացատրելի է, բայց շատ էլ բացատրելի է: Փիլիսոփայական  ու գեղագիտական խնդրի հիմնավորման, զանգվածների հետ շփման ամբողջությունը հենց արվեստ է, որը մեկը կարող է արտահայտել ֆորմայով, մյուսը` գրելով, երրորդը` շարժումով և այլն:

Ազատ արվեստը ստեղծվել է XX դարում: Մինչ այդ եղել է ոչ թե արվեստ, այլ` մշակույթ:  Վերածննդի ժամանակի գործերը ոչ թե արվեստի, այլ մշակութային արժեքներ են: Պատվերով արվեստ չի ստեղծվում: Վերածնունդի ժամանակ  կային կամային հատկանիշներ արտահայտող միտումներ:  Միքելանջելոյին  ես համարում եմ առաջին արվեստագետներից:  Երբ նա Պապի պատվերով Սիքստինյան կապելլան էր անում, ու Քրիստոսին պատկերելու ընդունված ձևեր կային` ասենք, հագուստով, նա դա արեց այնպես,  ինչպես զգում էր:

Լենինի դամբարանը, ինչպես և սոցռեալիզմի մնացած գործերը, փարավոնների բուրգերը կամ մեր եկեղեցիները մշակութային արժեքներ են:  Մենք ունեցել ենք եկեղեցաշինություն,  ճարտարապետական կոթողներ, բայց եկեղեցին աշխարհիկ  կառույց չի արել:

–Իսկ ինչո՞ւ պիտի եկեղեցին աշխարհիկ կառույց անի:

-Բա ո՞րն է եկեղեցու նպաստը պետականությանը:   Հիմա «Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային դահլիճի  տեղում եկեղեցի սարքելու համար  ինչ-որ մեկը ինչ-որ մեղքերի թողության համար  փող է տալիս, որը հայ հասարակությանը ներկայացվում է շատ սիրուն պատմության ձևով:  Դա շատ սիրուն պատմություն է սպառողի, այսինքն` ժողովրդի համար.  վատ գործ ե՞մ անում, հավատի տուն եմ սարքում:

Բայց ամբողջ խնդիրն այն է, որ մշակույթ ստեղծում ես` մի ուրիշ մշակույթ, ընդ որում աշխարհիկ մշակույ թ քանդելով,  սեփական ազդեցության ոլորտի շրջանակները մեծացնելու համար: Քանդվում է ժամանակակից ճարտարապետության միակ նմուշը: Թող այդ փողը եկեղեցին  ծախսի շենքը սարքելու վրա, վրան էլ ցուցանակ փակցնի, որ սա եկեղեցու նվերն է Երևանին: Եթե եկեղեցին իր գործունեությամբ ծառայեր պետությանը, այսինքն` գնար ինչ-որ զոհողության, որ դրանից շահեր պետությունը, ես կասեի, որ եկեղեցին շատ լավ բան է արել:

–Բայց եկեղեցին դարեր շարունակ զբաղվել է ազգապահպանությամբ:

-Եկեղեցին դարեր շարունակ միշտ էլ պաշտպանել է իր շահերը` ի վնաս պետականության:

Եկեղեցին իր համակարգային կառուցվածքային ձևով փոքրիկ պետություն է, այսինքն` ունի գաղափար, այդ գաղափարն իրագործող զինվորներ, ինստիտուտներ, հողային տարածք, բանկային համակարգ և այլն: Ու եթե ինչ-որ մեկն ունենում է այդ բոլոր անհրաժեշտ բաղադրիչները, մտնում է պետության հետ մրցակցության մեջ:

Փոքր երկրներում, որտեղ եկեղեցական համակարգը զարգացած է, պետությունը միշտ էլ տարիների ընթացքում եկեղեցու կողմից բռնության է ենթարկվել: Ու եկեղեցին այդ բռնությունը որակում է որպես ազգապահպան գործունեություն:

Ավարայրի ճակատամարտը մղվում էր հայ քրիստոնեական հավատը պաշտպանելու համար:  Ոչ մի տեղ գրված չէ, որ մենք ուզում էինք պաշտպանել մեր ազգային պետականությունը, որը կարող էր չլինել քրիստոնեական: Ինձ համար միևնույն է` դա կլիներ քրիստոնեական,  իսլամական, թե  զրադաշտական: Կարևորը պետական կառույցն էր, որ հզորանար, ոչ թե կրոնականը: Մարդուն պետք է հավատ ներշնչել, որ ունի ազգային պետություն, որ այդ  պետությունն իրենն է, որպեսզի  պաշտպանի այդ պետությունը: Կրոնը ընդունովի ինստիտուցիա է, իսկ պետությունը` ոչ:

–Իսկ ինչպիսի՞ն է Ձեր վերաբերմունքը վերջին շրջանում արվեստագետների շրջանում հնչող մշակութային հեղափոխությանը:

-Երբ արվեստագետը կամ մտավորականը տեսնում է, որ ինքը արժեքային համակարգից դուրս է, փորձում է ստիպել համակարգին, որ իր հետ հաշվի նստի: Բոլոր հեղափոխությունների հիմքում  մտավորականությունն է,  եթե միտք չլինի, եթե Մարքսը չգրեր «Կապիտալը», որը մտքի արտահայտություն է, հեղափոխություն չէր լինի:

–Բայց չ՞է որ Մարքսը արվեստագետ չէր:

-Այո, նա քաղաքական գործիչ էր, ով ծանոթ էր իր ժամանակի մշակութային ողջ պլաստին, իսկ այսօրվա  մեր քաղաքական գործիչները` ոչ: Կարևոր չէ, որ մեր արվեստագետները քաղաքական գործիչներ չեն, իսկ արվեստագետը, որը գնում է զբաղվելու քաղաքականությամբ, լավ օրից չէ:  Նախագահից մինչև վերջին խորհրդարանականը տեղեկացված չեն մշակույթի խնդիրներից,  դրա համար էլ արվեստագետն է զբաղվում դրանով: Խորհրդարանականը մշակութային խնդիրներ լուծելու համար պիտի կանչեր, ասենք,  Արման Գրիգորյանին կամ Մարինե Պետրոսյանին, իսկ նրանք կանչում են ակադեմիայի  չգիտեմ որ թվի թթված դեմքերի, հին սովետական  մեդալներ ունեցած մի մարդու, որը նույնիսկ չգիտի էլ, որ Հայաստանում լուրջ արվեստ գոյություն ունի:

–Իսկ ինչու՞ Դուք նրանց հետ չեք:

-Ես քաղաքականացված չեմ, որովհետև հեղափոխությունը չեմ համարում ինչ-որ բան փոխելու ակտիվ ճանապարհ: Ես կարծում եմ, որ քաղաքականությամբ զբաղվող մարդիկ ուղղակի գրագետ չեն, նրանց պետք է կրթել:

Այն գաղափարը, որը ուզում եմ իրագործել,  պետական աջակցության կարիք ունի: Եթե պետությունը դրան տեր չկանգնի, ես էլ եմ ստիպված դառնալու ընդդիմություն:  Ոչ թե քաղաքականացվելու եմ, այլ գնալու եմ ընդդիմության դաշտ, որպեսզի հնարավորություն ունենամ իմ գաղափարները կյանքի կոչելու: