Ալեքսանդր Իսկանդարյան. «Իշխանությունը վերցնում է այն, ինչ իրեն թույլատրվում է»

–Ի՞նչն է պատճառը, որ այսօր հասարակությունում ահագնանում է դժգոհությունը կառավարության այս կամ այն որոշումների դեմ, և ձևավորվում են քաղաքացիական նախաձեռնություններ:

-Տարբեր նախաձեռնությունների մոտիվացիան տարբեր է,  օրինակ` կինո «Մոսկվայի» ամառային դահլիճի կամ «Լեզվի մասին» օրենքը տարբեր խնդիրներ են, սակայն ակտիվության այն տիպը, որով աչքի են ընկնում այդ նախաձեռնությունները, միաբանող գործոն է:

Հայաստանում մշտական սոցիալական դժգոհություն կա, մարդիկ դժգոհ են այն ամենից, ինչ կատարվում է տարբեր ոլորտներում, այդ պատճառներն ունեն տնտեսական այլ հիմքեր. Ճգնաժամ, մարտի 1, կամ  իշխանություների թույլ լեգիտիմություն՝ կապված ոչ թե կոնկրետ մարտի 1-ի հետ, այլ ընդհանրապես:  Հայկական իշխանությունները թույլ լեգիտիմության պայմաններում  են` սկսած 1995 թվականից:

Եվ եթե մարդիկ որոշ դժգոհություններ ունեն, ապա պետք է գոյություն ունենա այդ դժգոհությունները արտահայտելու խողովակ: Զարգացած ավանդական ժողովրդավարական երկրներում, որպիսիք են Հյուսիսային Եվրոպայի երկրները կամ Միացյալ Նահանգները,  այդ խողովակները համարվում են քաղաքական կուսակցությունները: Կա զարգացած քաղաքացիական հասարակություն, կան դժգոհությունն  արտահայտելու տարբեր միջոցներ: Ձախ հայացքներ ունեցողը, մանր բիզնեսմենը, ազգայնական հարցերում տարաձայնություններ ունեցողը կգնա ու կդիմի իր կուսակցությանը:

-Իսկ Հայաստանում մարդը չի՞ կարող արտահայտել իր դժգոհությունը:

– Հայաստանում դա լինում է ընտրությունից ընտրություն: Երբ ընտրությունների ժամանակ թեկնածուն ասում է, որ կարող է փոփոխություններ մտցնել, և կա այն զգացողությունը, որ նա կարող է իր խոսքի տերը լինել, այդ դեպքում մարդը կգնա ընտրատեղամաս, ապա հրապարակ: Օրինակ` վերջին ընտրությունների ժամանակ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն այդ թեկնածուն էր և հանդիսանում էր այդ խողովակը: Այդ ֆենոմենն, ի դեպ, ես անվանում եմ Արկադի Վարդանյանի ֆենոմեն:

Իսկ ընտրությունների միջանկյալ ընթացքում մարդը չգիտի` ուր գնա: Չկա զարգացած  քաղաքական կուսակցություն, քաղաքացիական հասարակություն, չկա զարգացած համակարգ, որտեղ մարդը կարող է արտահայտել իր դժգոհությունը: Դա մնում է խոհանոցում, սրճարանում, ընկերական շրջապատում, կանայք՝ հարևանությունում, տղամարդիկ՝ նարդիի շուրջ, երիտասարդությունը` ինչ-որ ակումբներում: Որտեղ մտնում ես, առաջին բառը, որ լսում ես` երկիրս երկիր չէ, պետությունը պետություն չէ:

Երբ  քաղաքականության մեջ քաղաքականություն չկա,  ապա այն, թե ինչով են զբաղվում մարդիկ, ովքեր իրար մեջ կիսում են իշխանությունը, լինի դա քաղաքական կուսակցության անդամ թե ԱԺ պատգամավոր, դա մի երևույթ է, որը չափազանց անջատ է հասարակությունից. մարդիկ չեն հասկանում, թե ինչպես կարող են ազդել այդ պրոցեսի վրա:

Մարդիկ դժգոհ են, մարդիկ համոզվում են, որ քաղաքական կուսակցությունները չեն կատարում իրենց խոստումները: Եվ միջանկյալ ընթացքում շատ ծիծաղելի կլինի պատկերացնել, որ մարդը կգնա Հանրապետական կուսակցություն կամ Կոնգրես՝ արտահայտելու իր դժգոհությունը.  դրանից ոչինչ չի ստացվի: Բայց դժգոհությունը կա, ինչպես նաև այն արտահայտելու ցանկությունը կա:

-Ի՞նչ պետք է անի այդ դեպքում հայ քաղաքացին:

-Մարդկանց դժգոհությունն արտահայտվում է քաղաքացիական նախաձեռնություններով, եթե նույնիսկ ամեն անգամ դա արտահայտվում է տարբեր ձևերով:

Ես չեմ կարծում, որ բոլոր այն մարդիկ, ովքեր բողոքում էին ամառային դահլիճի համար, դրա գոյության մասին գիտեին մինչ այդ, ինչպես նաև այն, որ բոլոր այդ մարդիկ ճարտարապետության մեծագույն գնահատողներ էին և առանց այդ կառույցի չէին կարող ապրել: Բայց  մեկը մյուսից հետո կրկնվող ակցիաները` Բյուզանդ, Հյուսիսային պողոտա, կինո «Մոսկվա» և այլն, մարդկանց դժգոհությունը բնորոշող և արտահայտող ցուցանիշներ են:

Քաղաքացիական նախաձեռնությունը հասարակության քաղաքական զարգացման որոշակի քայլ է: Հայ հասարակությունը մի հասարակություն է, որտեղ առաջին ժողովրդավարական ընտրությունները եղել են ընդամենը 20  տարի առաջ: Երկու տարին, որի ընթացքում գոյատևել է Հայաստանի առաջին հանրապետությունը շատ քիչ է այդ մշակույթը զարգացնելու համար: Ուստի այդ մշակույթը չկա, մարդիկ ընտրություններից սպասում են կտրուկ փոփոխություններ. մենք կընտրենք լավ մարդու, և Հայաստանը միանգամից կվերածվի Շվեյցարիայի: Դա, բնականաբար, չի կարող լինել, և խնդիրն այստեղ թեկնածուի ընտրությունը չէ:

Հարցը նախագահի անձը չէ, այլ մեխանիզմը, կառուցվածքը, համակարգը:  Եթե իրավիճակը հանդարտ է, այդ մեխանիզմները աստիճանաբար սկսում են զարգանալ, մարդիկ սկսում են հասկանալ, որ հեղափոխությամբ չէ, որ կարելի է ու պետք է ամեն ինչ փոխել ամեն տեղ ու ամենուր, այլ կոնկրետ խնդրի համար կոնկրետ դեպքում պետք է ազդել կոնկրետ որոշման վրա, և մարդիկ սկսում են դա հասկանալ ու մտածել այդ ուղղությամբ:

-Տարիներ առաջ, երբ քանդեցին Երիտասարդական պալատը (կուկուռուզնիկը), նման քաղաքացիական ակտիվություն չկար: Ինչո՞վ է պայմանավորված այսօրվա ակտիվությունը:

-Եղել է մարտի 1, հետո ՀԱԿ-ի ակտիվությունը, որն այժմ մեռած վիճակում է, մարդիկ ապատիայի մեջ են, և դա էլ իր հերթին ծնում է նոր երևույթներ:

Երկու տարի առաջ, երբ կար Լևոն Տեր-Պետրոսյանը,  մարդիկ տեսնում էին, որ նա դրածո չէ, այլ մարդ, որը լուրջ պատրաստվում է նախագահ դառնալ, և նրա մեջ փոփոխությունների սաղմ էին տեսնում:  Մարդիկ մտածում էին` փորձենք այս տարբերակը, և ամեն ինչ կփոխվի: Բայց այդ հույսերը չարդարացան, հետո եղան քաղաքապետի ընտրությունները, և շատ  հստակ է, որ մինչև հաջորդ ընտրություններ  որևէ քաղաքական ակտիվություն չի լինի: Չեն լինի հեղափոխություն կամ արտահերթ ընտրություններ, հետևաբար տվյալ ակցիաները մարմնավորում են հենց այդ դժգոհությունները, որոնք կազմակերպում են սոցիալապես ակտիվ անձինք: Կան մարդիկ, որոնք  պասիվ են, ամեն երկրում էլ նրանք կան. ոչ մի տեղ էլ չեն գնում և չեն արտահայտում իրենց դժգոհությունները,  բայց կա ակտիվ զանգված, որը մեր պարագայում  այս կերպ է արտահայտում իր դժգոհությունը:

-Իսկ ի՞նչ եք մտածում «Լեզվի  օրենքի» փոփոխության մասին:

-Հենց այն պատճառով, որ ես ռուսախոս եմ և եկել եմ Հայաստան ու հայոց լեզուն սկսել եմ ուսումնասիրել, երբ  40-նն անց էի, հասկանում եմ, թե ինչքան հաշմադամ է այն մարդը, ով չգիտի կամ լավ չգիտի այն լեզուն, որը ոչ թե նույնիսկ իր մայրենին, այլ այն երկրի պետական լեզուն է, որտեղ ապրում է: Հայը Ռուսաստանում, որտեղ ապրում է և լավ չգիտի ռուսերեն, հաշմանդամ կդառնա, ռուսը կամ հույնը, եթե ապրում է Հայաստանում և լավ չգիտի հայերեն, հաշմանդամ է, որովհետև նրա համար որոշ ճանապարհներ փակ կլինեն: Նա չի կարող հույս  ունենալ, որ  կկարողանա  լիարժեք գործունեություն ծավալել. որոշ ճանապարհներ նրա համար փակ են, և դա ակնհայտ է:

Հայոց լեզուն հայերի համար, ինչպես ռուսերենը ռուսի համար, միայն հաղորդակցության լեզու չէ,  որը պետք է ինչ-որ դիմում  գրելու կամ ինչ-որ բան կարդալու համար: Այդ կտրվածքով՝ օրենքի այն ձևը, որն ընդունվել առաջին ընթերցմամբ, ոչ մի լուրջ վտանգ չի ներկայացնում, որովհետև այդ դպրոցում սովորող աշակերտը հայերենի որոշակի նվազագույն բազա ունի:

Բայց: Լեզուն նաև ազգային խորհրդանիշ է: Դա  ազգային մշակույթի կարևորագույն բաղադրիչ է, դա ավելին է, քան պարզապես հաղորդակցությունը: Ռուսը, որը գիտի ռուսերեն գրել-կարդալ կամ դիմում գրել, բայց չի կարդացել Տոլստոյ, Պուշկին կամ Դոստոևսկի, լիարժեք ռուս չէ այն իմաստով, որ չի տիրապետում իր մշակույթին: Նա դա պետք է անցած լինի դպրոցի ծրագրով և կարդացած լինի ինչ-որ բաներ, իսկ ամենակարևորն այն է, որ պետությունը նրան այդ հնարավորությունը տալիս է:

-Եթե դա այդքան էլ լուրջ վտանգ չի ներկայացնում, ապա ի՞նչն է խնդիրը:

–Պետությունը կառուցվում է ինքնության վրա: Հայի ինքնությունը կառուցվում է հայ ինքնության վրա: Ինքնությունը գաղափար է իր ժողովրդի պատմության,  խորհրդանիշների, դրոշի, գերբի, եկեղեցու, երգերի և այլ բաղադրիչների մասին, որի կենտրոնական ու օրգանական բաղադրիչը լեզուն է: Լեզուն խորհրդանիշ է. եթե դու խփում ես այդ խորհրդանիշին, ուրեմն խփում ես մարդու ինքնությանը, ավելին` պետականությանը:

Պետական այրերն ասում են` մենք սարքում ենք էլիտար դպրոցներ: Ի՞նչ է դա նշանակում: Դա նշանակում է լավ ու մնացածներից ավելի լավ դպրոց, և այդ էլիտար դպրոցը սովորական հայկական դպրոցից լավն է այն պայմաններւմ, որտեղ դասավանդվող լեզուն հայերենը չէ, հետևաբար այդ ուրիշ լեզուն ստացվում է ավելի էլիտար, քան հայերենը:

-Ի՞նչ է հետապնդում կառավարությունը՝ գնալով այդ քայլին:

-Դա կոնկրետ շահ է, որը տեսնում է պետությունը` բացելով այդ դպրոցները: Բայց պետական այրերը՝  ստանալով այդ շահույթը, պաշտոնյաների շուրթերով խփում են հայ ինքնությանը` ասելով, որ ձեր լեզուն երկրորդ կարգի լեզու է: Սա չափազանց կարևոր հարց է, որովհետև  Հայաստանը երիտասարդ պետություն է, իսկ նորաստեղծ պետության համար ինքնության հարցը չափազանց կարևոր է:

-Իսկ ի՞նչ եք կարծում, մեր պետական այրերը դա չե՞ն հասկանում:

-Քաղաքական գործիչները պրագմատիկ մարդիկ են և մտածուեմ են պետության համար շահի տեսանկյունից, ինչը ճիշտ է.  պետք է որ երկրում լինեն լավ ճանապարհներ, լավ կոյուղի կամ լավ դպրոցներ: Բսյց տվյալ դեպքում  դու կարող ես անհամեմատ  ավելի կարևոր բան կորցնել, քան  նյութական առումով շահել :

Կարելի էր այնպես անել, որ ձեռք չտային «Լեզվի մասին» օրենքին, և չլիներ այն, ինչ եղավ. երբեմն պաշտոնյաներն այնքան էլ ճիշտ չեն աշխատում, իսկ հասարակությունը, որը  չի վստահում նրանց, հիվանդագին է ընդունում: Բայց այն ինչ կատարվում է հասարակությունում,  կարևոր է ու լավ:

-Ե՞րբ հայ հասարակությունը կհասնի մի կետի, երբ նրա հետ հաշվի կնստեն:

-Հայ հասարակության հետ իշխանությունները հիմա էլ են հաշվի նստում, թեկուզ նույն «Լեզվի մասին» օրենքի հարցում:  Սկզբնական տարբերակը փոխվեց, և դեռ հայտնի չէ, թե ինչ կլինի. սա դեռ առաջին ընթերցումն է:

Հայաստանը Շվեյեցարիա չէ, բայց  Թուրքմենիա կամ Ադրբեջան չէ: Այն, ինչ կատարվում է հասարակությունում, իշխանությունների համար նշանակություն ունի:  Հայաստանում  նախագահ չի ընտրվում նախորդ նախագահի որդին, ինչպես, օրինակ`  Ադրբեջանում:  Հայաստանում չկա այդպիսի օրենք, որ նույն նախագահը կարող է աընդհատ ընտրվել: Անցած նախագահական ընտրությունները, ճիշտ է, ահավոր էին, բայց մրցակցություն կար:

Բացարձակ հաշվի չառնել հասարակությանը հնարավոր չէ նույնսիկ ամենադաժան ռեժիմում,   բացի այդ, մեր հասարակությունը հետխորհրդային երկրներից ամենալավը չէ, բայց և ամենավատն էլ չէ: Սակայն դա պետք է շարունակի զարգանալ: Ժողովրդավարությունը գործընթաց է, որն անընդհատ շարունակվում է, և չկա այդպիս մի կետ, որից հետո երջանկություն է:

Որպեսզի ժողովրդավարությունը  զարգանա, մարդիկ պետք է սովորեն այն մտքին, որ վատ մարդիկանց լավով փոխելով` իրավիճակը չեն փոխի, պետք է սովորեն, որ քաղաքական գործիչները հրեշտակներ չեն, և քաղաքական գործչի դերը լավ կամ վատ մարդ լինելը չէ:

5-6 կամ 7 ընտրություններից հետո, երբ մարդիկ կտեսնեն, որ 10 նախագահ փոխելուց հետո իրավիճակը չի փոխվում, այն ժամանակ կհասկանան, որ  պետք է փոխվեն  հենց իրենք: Դա հենց այնպես և արագ չի լինում: Այժմ այդ գործընթացն է, և  դա վերջ չունի: Դա անընդհատ զարգացող  գործընթաց է: Եթե վաղն անգլիացիները կամ շվեյցարացիներն այլևս ճնշում չգործադրեն իրենց նախագահի կամ վարչապետի վրա այնպես, ինչպես ճնշում են, ապա նրանք միանգամից կլկտիանան: Իշխանությունը  միշտ էլ վերցնում  է այն, ինչ իրեն թույլատրվում  է, և  չի վերցնում այն, ինչն իրեն չի թույլատրվում: