Նախարար Էդվարդ Նալբանդյանի հարցազրույցը ավստրիական Profil ամսագրին

– Պարոն արտաքին գործերի նախարար, տարածաշրջանը վերջին տարիներին կանգնած է եղել լուրջ փոփոխությունների առաջ. Իրանը ջանքեր է գործադրում ավելի ու ավելի ազդեցություն ունենալու համար, Թուրքիան փորձում է ինքնահաստատվել իբրեւ տարածաշրջանային միջնորդ, Հայաստանը, որպես փոքր պետություն, դրանց մեջտեղում է: Արդյոք դուք անհանգստացա՞ծ եք ապագայի համար:

– Հայաստանը փոքր պետություն չէ: Տարածաշրջանում մենք զբաղեցնում ենք այս փոքր հողակտորը, բայց հարյուրավոր այլ Հայաստաններ կան աշխարհով մեկ, ամենուր, ուր ապրում են հայեր, նրանք ստեղծել են իրենց համայնքները` փոքրիկ Հայաստաններ, որոնք մեզ միավորում են աշխարհով մեկ:

– Բայց ձեր անմիջական հարեւաններն ավելի մեծ եւ երբեմն ավելի ագրեսիվ պետություններ են:

– Մեր պատմության ընթացքում անհանգստանալու պատճառներ եղել են: Մենք ջանքեր ենք գործադրում մեր տարածաշրջանում կայունության եւ անվտանգության ամրապնդման համար, բայց դա միայն մեզնից չի կախված: Մենք փորձում ենք բնականոն հարաբերություններ ունենալ մեր բոլոր հարեւանների հետ եւ այդ պատճառով է, որ մենք նախաձեռնեցինք Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը: Մենք լավ հարաբերություններ ունենք Իրանի հետ, մենք լավ հարաբերություններ ունենք Վրաստանի հետ, եւ մենք փորձում ենք կարգավորել Լեռնային Ղարաբաղի եւ Ադրբեջանի միջեւ եղած հակամարտությունը, ինչը հնարավորություն կտա Ադրբեջանի հետ նույնպես նորմալ հարաբերություններ հաստատել:

– Այս պահին աշխարհը կասկածանքով է նայում Իրանի միջուկային ծրագրին. արդյոք դուք կարծում եք, որ դա սպառնալիք է նաեւ Հայաստանի համար:

– Մենք ուշադրությամբ հետեւում ենք այդ հարցի զարգացումներին: Մենք հուսով ենք, որ Իրանը եւ միջազգային հանրությունը համատեղ ջանքերով, բանակցությունների միջոցով կգան խնդրի հանգուցալուծմանը:

– Վերջերս տպավորություն էր ստեղծվել, որ առկա է մեծ առաջընթաց Հայաստանի եւ Թուրքիայի հարաբերություններում, այնուամենայնիվ, մերձեցումը նորից կանգ առավ: Դուք մոտ ապագայում տեսնո՞ւմ եք առաջընթացի հնարավորություն:

– Հայ-թուրքական հարաբերությունները փակուղում էին, երբ Հայաստանի նախագահ Սերժ Սարգսյանը Հայաստան հրավիրեց իր թուրք գործընկերոջը` Աբդուլլահ Գյուլին: Ապագայի տեսլական ունեցող այս նախաձեռնությունը, որը դրական պատասխանի արժանացավ Թուրքիայի նախագահի կողմից, մեզ թույլ տվեց սկսել գործընթացը, եւ մի քանի ամիս տեւած բարդ բանակցությունների արդյունքում մենք նշանակալից քայլ կատարեցինք հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ` անցյալ տարի Ցյուրիխում ստորագրելով դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման, ընդհանուր սահմանի բացման եւ երկկողմ հարաբերությունների զարգացման վերաբերյալ երկու արձանագրությունները:

– Բայց վավերացումն առկախված է: Ինչո՞ւ:

– Արձանագրությունների ստորագրումից հետո Հայաստանը սկսեց վավերացման գործընթացը, համապատասխան ընդունված ընթացակարգի` Սահմանադրական դատարանի որոշումը կայացվեց կանոնակարգով նախատեսված ժամկետից մեկ ամիս առաջ եւ արձանագրությունները երկրի հիմնական օրենքին համահունչ համարեց: Փետրվարի սկզբին հանրապետության նախագահը Լոնդոնի Չեթըմ Հաուսում իր ելույթում հայտարարեց, որ Հայաստանի խորհրդարանը, որտեղ նախագահի ղեկավարած կուսակցությունը բավարար մեծամասնություն ունի, կվավերացնի արձանագրությունները, հենց որ Թուրքիան անի դա:

Թուրքական կողմը, որն ունի ավելի պարզ վավերացման գործընթաց, գործնականում այդ ուղղությամբ որեւէ քայլ չկատարեց, բացի արձանագրությունները խորհրդարան ուղարկելուց, եւ արդեն փաստորեն 9 ամիս արգելափակում է վավերացման գործընթացը:

– Արդյոք դուք սպասո՞ւմ եք, որ մերձեցման գործընթացը շուտով շարունակություն կունենա:

– Հայաստանի մոտեցումն ամբողջովին համընկնում է միջազգային հանրության դիրքորոշմանը` համաձայնագրերի վավերացումը եւ իրականացումը պետք է տեղի ունենան առանց նախապայմանների եւ խելամիտ ժամկետներում: Հենց այս փոխըմբռնմամբ մենք սկսել եւ վարել ենք այս գործընթացը եւ հանգել համաձայնությունների: Եվ բնականաբար, արձանագրություններում եւս նախապայմաններ չկան:

Մենք հուսով ենք, որ գործընթացը ոչ թե վերջնականապես տապալված է, այլ առկախված: Ինչպես ասվել է շատ պարզ` մենք պատրաստ կլինենք շարժվել առաջ, եթե Թուրքիայում կրկին կլինեն գործընկերներ, որոնք պատրաստ կլինեն շարժվել առաջ եւ կարգավորել հարաբերություններն առանց նախապայմանների:

– Թուրքիան իր հերթին պնդում է, որ Հայաստանն է արգելափակում մերձեցումը. ո՞վ է այդ դեպքում պատասխանատու:

– Թուրքիան փորձում է անհիմն պատճառներ գտնել գործընթացը ձգձգելու համար: Ե՞րբ է Հայաստանը արգելափակել կարգավորումը: Ոչ ոք չի կարող նման բան ասել: Կարգավորման գործընթացում Հայաստանի բոլոր քայլերն արժանացել են միջազգային հանրության հավանությանը: Նույնիսկ վավերացման գործընթացի առկախման որոշումը ըմբռնումով է ընկալվել եւ ողջունվել է:

– Ըստ լրատվամիջոցների տեղեկությունների, Թուրքիայի հետ բանակցությունների կասեցման ամենակարեւոր պատճառը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտությունն է: Արդյոք դա նշանակո՞ւմ է, որ ցեղասպանության հարցում մերձեցումն ավելի առաջ է գնացել քան Լեռնային Ղարաբաղի խնդրում:

– Գործընթացի կասեցման հիմնական եւ միակ պատճառը Թուրքիայի կողմից հարաբերությունների կարգավորումն այլ հարցերի հետ կապելու փորձի վերսկսումն է: Արձանագրությունների ստորագրումից հետո Թուրքիան հետքայլ արեց եւ նորից սկսեց խոսել նախապայմանների լեզվով, օրինակ` հայ-թուրքական կարգավորման գործընթացը փորձելով կապել Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի հանգուցալուծման հետ: Ոչ միայն Հայաստանը, այլեւ գործընթացին աջակից եւ միջնորդ երկրները, ամբողջ միջազգային հանրությունը հրապարակավ հայտարարել են, որ Լեռնային Ղարաբաղի հիմնահարցի լուծումը կապ չունի հայ-թուրքական կարգավորման գործընթացի հետ: Եվ դրանք կապակցելու փորձերը կարող են վնասել երկու գործընթացներին էլ:

– Արդյո՞ք ՀԱԿ-ի կողմից ներքին ճնշում կա՞ր բանակցություններից դուրս գալու պահանջով:

– Ոչ միայն Հայաստանում, այլեւ Սփյուռքում բազմաթիվ հայերի դժգոհությունը պայմանավորված է Թուրքիայի հանդեպ վստահության պակասով: Եվ կասեցման պատճառը պայմանավորված է հենց այն գործոնով, որ այսօր Թուրքիան չի կարող հարգել ձեռք բերված համաձայնությունները, իր պարտավորություններն ու խոստումները:

– Որոշ ժամանակ Թուրքիան կարծես թե բաց էր հարաբերությունների կարգավորման համար, բայց այնուհետեւ կտրուկ փոխեց իր վերաբերմունքը: Դուք ունե՞ք բացատրություն, թե ինչու Էրդողանը արեց դա:

– Չեմ կարող ասել, որ ոչ ոք չգիտի ինչու, միայն կարող եմ ասել, որ գրեթե ոչ ոք չի հասկանում:

– Թուրքիայի վարչապետ Էրդողանը շատ պարզ կերպով սպառնաց արտաքսել հարյուրհազարավոր հայերի: Արդյոք դա հիշեցնո՞ւմ է 1915-ի զոհերի ողբերգական տեղահանումները:

– Այդպիսի ակնարկներն ինքնին խոսուն են: Դրանք նշանակում են, ինչն, իհարկե, ափսոսանք է առաջացնում, որ ժամանակակից Թուրքիայում որոշ առաջնորդներ չեն հրաժարվել օսմանյան շրջանի անհանդուրժողական եւ ռասիստական մոտեցումներից:

Իհարկե, այդ հայտարարությունը ցնցող էր բոլորի համար եւ ոչ միայն Հայաստանում: 1914-1915-ին հենց այդպիսի հայտարարություններով է սկսվել Հայոց ցեղասպանությունը: Ավելի ուշ, 20-րդ դարի վերջին Ադրբեջանում հայկական բնակչության ջարդերն ու տեղահանումները եւս ուղեկցվում էին այդպիսի ռասիստական հայտարարություններով:

– Ինչո՞ւ է այդքան կարեւոր Հայաստանի համար, որ Թուրքիան ընդունի «ցեղասպանություն» ձեւակերպումը:

– Գործընթացի ամենասկզբից մենք ասել ենք մեր թուրք գործընկերներին, որ Հայաստանը երբեք հարցականի տակ չի դնի Հայոց ցեղասպանության փաստը կամ դրա միջազգային ճանաչման կարեւորությունը:

Մենք դիտարկում ենք քսաներորդ դարի առաջին ցեղասպանության ճանաչումն ու դատապարտումը ոչ միայն որպես տուրք զոհերի հիշատակին, այլեւ հետագա ցեղասպանությունները կանխարգելելու կարեւոր միջոց:

– Դուք լավատե՞ս եք: Դուք կարծում եք հնարավո՞ր կլինի կանխարգելել ապագա ցեղասպանությունները:

– Հավանաբար դուք գիտեք, որ Ռաֆայել Լեմկինը` «ցեղասպանություն» տերմինի հեղինակը, ներկայացրել է Հայոց ցեղասպանությունն իբրեւ մարդկության դեմ այդ ոճրագործության արտահայտության բացատրություն:

Մենք չառաջադրեցինք Թուրքիայի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումն իբրեւ հարաբերությունների կարգավորման նախապայման, թեեւ դա բավականին բարդ էր մեզ համար: Թուրքիան պետք է հաշտվի իր անցյալի հետ, որպեսզի հնարավորություն ունենա ապագա կառուցելու: Նելսոն Մանդելան մի անգամ ասել է. «Իրական հաշտեցում չի նշանակում անցյալի սոսկ մոռացում»:

Միեւնույն ժամանակ պետք է նշեմ, որ Թուրքիայում սկիզբ առան որոշ գործընթացներ եւ շարժումներ` միտված ցեղասպանության ճանաչմանը: Մեր կողմից կարգավորման գործընթացը նախաձեռնելուց անմիջապես հետո որոշ թուրք մտավորականներ ինտերնետային «Ներողության արշավ» սկսեցին: Մի քանի շաբաթվա ընթացքում 35.000 մարդ ստորագրեց այդ կոչի տակ:

95 տարիների ընթացքում առաջին անգամ, այս տարվա ապրիլի 24-ին, Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը նշվեց Ստամբուլի Թաքսիմ հրապարակում: Ես հուսով եմ, որ մի օր Թուրքիան կճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը: Դա կարեւոր է հենց Թուրքիայի համար: Թուրքիայում շատերը սկսում են հասկանալ դա, իսկ Թուրքիայից դուրս գրեթե որեւէ մեկը կասկած չունի այդ առումով:

– Փաստը, որ Թուրքիան հրաժարվում է անել դա, կարող է կապված լինել փոխհատուցման պահանջի վախի եւ նույնիսկ տարածքային պահանջների հետ: Ինչ է պահանջում Հայաստանը, բացի Թուրքիայի կողմից պատասխանատվության ընդունումից:

– Իր անկախացումից սկսած Հայաստանը երբեք որեւէ հայտարարություն չի արել տարածքային պահանջների վերաբերյալ: Դժբախտաբար որոշ թուրքական քաղաքական ուժեր օգտագործում են նման փաստարկներ թուրքական հասարակությունում վախ սերմանելու համար:

– Իսկ ֆինանսական փոխհատուցման պահանջնե՞ր:

– Դա հիպոթետիկ հարց է: Ամբողջ աշխարհում կան այն ժամանակ իրենց սեփականությունը կորցրած հայերի ժառանգներ: Նրանք կարող են իրավական ուղիներով փորձել բավարարել իրենց պահանջները` անկախ այն բանից ցեղասպանությունը ճանաչված է, թե` ոչ:

– Նախագահ Սերժ Սարգսյանն ասել է գերմանական Der Spiegel շաբաթաթերթին, որ պատմաբանների միացյալ հանձնաժողովը իմաստ կունենա միայն այն դեպքում, եթե Թուրքիան ընդունի իր մեղքը ցեղասպանության համար: Արդյոք դա անընդունելի պահանջ է այն գործընթացի համար, որը պետք է որոշի, թե ինչ է իրականում տեղի ունեցել:

– Հայոց ցեղասպանության փաստը չի կարող հարցականի տակ դրվել: Մենք ասել ենք դա մեր թուրք գործընկերներին գործընթացի հենց սկզբում: Մենք պայմանավորվել ենք երկկողմ հարաբերությունների զարգացման համար միջկառավարական հանձնաժողովի շրջանակներում ստեղծել ենթահանձնաժողովներ, որոնցից մեկը ունենալու է մի նպատակ` վերականգնել երկու ժողովուրդների միջեւ փոխվստահությունը: Բայց, իհարկե, ոչ Հայոց ցեղասպանությունը հարցականի տակ դնելու հաշվին: Հնարավոր չէ հասնել մեր ժողովուրդների միջեւ վստահության վերականգնմանը` Հայոց ցեղասպանությունը հարցականի տակ դնելով:

– Ձեզ հաճելի՞ է, որ չորս տարի առաջ Ֆրանսիայի Ազգային ժողովը ընդունեց օրենք, որը պատիժ էր սահմանում հայերի դեմ իրականացված ցեղասպանության ժխտման համար: Ի՞նչ իմաստ ուներ ընդունել այդպիսի օրենք երկրներում, որոնք ոչ մի կապ չունեն ցեղասպանության հետ:

– Այն նույն իմաստը, որ Հոլոքոսթի հետ ոչ մի կապ չունեցող երկրներ օրենքներ են ընդունում դրա վերաբերյալ: Մենք դեռ հիշում ենք Հիտլերի սահմռկեցուցիչ բառերը. «Գնացեք եւ սպանեք առանց խղճալու: Ի վերջո, ո՞վ է հիշում հայերին»:

Ցեղասպանությունը մարդկության դեմ ուղղված հանցագործություն է: Դա վերաբերում է ամբողջ մարդկությանը եւ ոչ միայն այն զոհ դարձած ժողովրդին:

– Գերմանիան դեռ հրաժարվում է իր պաշտոնական բառապաշարում 1915-ի իրադարձությունները բնութագրելու համար օգտագործել «ցեղասպանություն» տերմինը, չնայած որ այն կրում է ընդհանուր պատասխանատվություն ջարդերի վրա աչքեր փակելու եւ ուշադրություն չդարձնելու համար: Ի՞նչ է Հայաստանը ակնկալում Գերմանիայից:

– Ուղիղ հինգ տարի առաջ Գերմանիայի Բունդեսթագում ընդունված «Հայերի 1915-ի ջարդերի եւ տեղահանումների հիշատակումը» վերնագրված բանաձեւում ասվում է. «Բունդեսթագը ցավում է Գերմանական Ռայխի անփառունակ դերակատարության համար, որը, չնայած հայերի կազմակերպված տեղահանման եւ ոչնչացման վերաբերյալ տեղեկատվության առատությանը, որեւէ փորձ չձեռնարկեց միջամտելու եւ կանգնեցնելու այդ դաժանությունները»:

Ես հավատում եմ, որ այդ բառերն ինքնին խոսուն են: Ամեն անգամ, երբ գերմանական առաջնորդները այցելում են Յադ Վաշեմի հուշահամալիր` տուրք մատուցելու Հոլոքոսթի զոհերի հիշատակին, նրանք այդ քայլի համար արժանանում են համաշխարհային հանրության համակրանքին եւ խոր հարգանքին: Գերմանիան հաշտվել է իր սեփական պատմության հետ, եւ մենք հույս ունենք, որ Գերմանիան օրինակ կծառայի Թուրքիային` նույնն անելու համար:

– Ավստրիայի արտաքին գործերի նախարարը շուտով կայցելի Հայաստան: Ինչ հարցեր են քննարկվելու հանդիպման ընթացքում:

– Դրանք շատ են: Մեր երկկողմ հարաբերություններում շատ ձեռքբերումներ չկան: Այնպես որ դա շատ լավ առիթ է խոսելու դրանց մասին եւ զարգացնելու նոր հնարավորություններ:

– Ինչպե՞ս է ստացվել, որ երկկողմ հարաբերությունները թույլ են:

– Մենք չենք կարող ասել, որ դրանք թույլ են, բայց մենք ունենք ներուժ, որը պետք է առավել օգտագործվի: Նախարար Միքայել Շպենդելեգերի այցը մեր հարաբերությունները զարգացնելու եւ խորացնելու լավ խթան կարող է հանդիսանալ: