Ամերիկյան երազանքն ու հայկական ընկալումը
ԷՍՍԵ | Աննա Մուրադյան | June 11, 2010 11:16Հետևում մնացին Հայաստանից Ամերիկա տանջալիորեն անվերջ թվացող, երկար ու ձիգ ժամերը. Փարիզ, հետո Դեթրոյթ, վերջնակետը` Սիեթլ:
«Բարի գալուստ Ամերիկա»,- ռեստորանում աչքով արեցին պնակների մեջ գեղեցիկ ձևավորված անհամ ու օտարոտի ուտեստներն, ու գիտակցությունս արձանագրեց, որ սա Հայաստանը չէ:
Միացյալ նահանգներում եմ. Վաշինգտոն նահանգի Սիեթլ քաղաքում: Մասնակցում եմ ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալության (USAID) կողմից ֆինանսավորվող և «Փրոջեքթ հարմոնի» կազմակերպության «Համայնքային կապեր» ծրագրի հետաքննական լրագրության սեմինարին:
Սիեթլը Միացյալ Նահանգների հյուսիսարևմտյան հատվածի` Խաղաղ օվկիանոսի ափին կառուցված նորաստեղծ ու անտառաշատ քաղաք է: Հարուստ է երկնաքերներով ու արևմտյան ափի խոշորագույն նավահանգիստն է: Բուն քաղաքի բնակչությունը մոտ 500 հազար է, իսկ շրջանների հետ` մոտ 3 մլն: Սիեթլում է գտնվում Բոինգի ռազմաօդային ինքնաթիռների գործարանը և «Մայքրոսոֆտ» ընկերությունը: Բիլ Գեյթսն իր դղյակում անհասանելի էր, ինչպես կուռքը երկրպագուների համար:
Փարիզից Դեթրոյթ տանող «Դելտայի» ինքնաթիռում մատուցված ուտելիքների համը գուժեց ինձ համար լրիվ նոր աշխարհ մուտք գործելու «բոթը»: Այդ ժամանակ չէի էլ հիշում Ամերիկայի դեսպանատանն անցած հարցազրույցի ընթացքում փոխհյուպատոսի տված հարցը. «Ինչո՞ւ եք ուզում վերադառնալ Հայաստան»: Ենթատեքստն այն էր, թե 21 օր տևող սեմինարի ավարտից հետո հո՞ չեմ պատրաստվում մնալ ԱՄՆ-ում ու չվերադառնալ հայրենիք: Ո՛չ: Չե՛մ պատրաստվում:
Պատասխանս հիշելու էի օրեր անց ու կրկին ինձ համար հիմնավորելու ու արժևորելու էի Հայաստան վերադառնալու և իմ բնօրրանում ապագայիս տեսլականն իրագործելու կամքը:
Ամերիկյան իրականության հետ հաջորդ բախումս ամերիկյան «հոտի» հետ ծանոթությունն էր: Առաջին տանը, ուր մուտք գործեցի, քթիս անմիջապես խփեց գաղջ տամկահոտը, ու ամբողջ օրը բաց մնացած լուսամուտն անգամ չփոխեց օդի բովանդակությունը: Դե, Նահանգները շատ մեծ հասկացություն են, և բնական է, որ տպավորությունս վերաբերում է կոնկրետ Սիեթլին:
Արձանագրեցի, որ այստեղ բնակիչները չեն բացում լուսամուտները: Տունն օդափոխելու մշակույթ չկա: Գիշերվանից հետո մնացած մարդկային մարմնի հոտը կարող է խառնվել խոհանոցում շաբաթներով չդատարկվող աղբամանից դանդաղորեն ու աննկատ ծորացող աղբահոտին ու այդպես հավերժորեն շրջանառվել լայն ու ընդարձակ տնով մեկ: Կամ էլ` տան շքամուտքը բացելու ժամանակ մի փոքր արտահոսել:
Երկնաքերներում ընդհանրապես լուսամուտները չեն բացվում, գործում է օդափոխության համակարգը:
Տեղաբնակ Ջինային հարցրեցի, թե ինչու՞ այստեղ տան լուսամուտները չեն բացվում: Ասաց, որ Սիեթլը անձրևոտ քաղաք է, և երբեք չես կարող կանխատեսել` հաջորդ պահին կանձրևի՞, թե՞ ոչ: «Տունը կարող է թրջվել,- ասաց նա,- բացի այդ, մեր լուսամուտները շատ են, իսկ եթե քամի լինի, լուսամուտները կարող են շրխկալ, ու ապակիները` կոտրվել»:
Ռուս էմիգրանտ Մարինան ասաց, որ այդ տամկահոտը գալիս է բոլոր շինություններից ու բոլոր տներից. «Մի տեղից մի քիչ շատ, մյուսից` քիչ, բայց գալիս է: Եթե մի քիչ շատ ես մնում, սովորական է դառնում»:
Փաստորեն, ճիշտ էր Մարինան: Մի քանի օր անց ինքս էլ չէի բացում տան լուսամուտները ու չէի զգում տան պատերին կպած հոտը: Ու քիթս էլ չէր նկատում շաբաթներ շարունակ տան պատերին կպած չօդափոխված հոտը:
Ընդամենը օրեր անց արդեն դուր էր գալիս հսկայական սուպերմարկետներում կարգուկանոնով դարսված, օրինակ, համեմի հետ հեռավոր կապ ունեցող կանաչու հոտը: Մինչդեռ առաջին օրը քիմքս սոսկումով արձանագրեց, որ ամերիկյան ուտելիքները բնական չեն ու պատրաստված են արհեստական հիմքի վրա: Մեծ-մեծ ու անհամ բանջարեղեն, գեղեցիկ ու անբիծ մրգեր, միս, որը մսի հետ կապ չունի: Ու էլի այդպիսի շատ բաներ:
Մի բան, որ միանաշանակ համեղ է, սաղմոն ու հալիբաթ ձկնատեսակներն են, որ բերվում են Ալյասկայից կամ օվկիանոսամերձ այլ վայրերից: Բայց շատ թանկ է: Երևի հայիս համար: Մի կես կգ ապխտած սաղմոնն արժեր մոտ 30 դոլար: Իրենք ձուկ շատ չեն ուտում: Պատճառը երևի թանկությունը չէր: Ինչքան հասկացա, իրենք շատ սիրում են կիսաֆաբրիկատ ու պատրաստի սնունդ:
Վաճառվող ցանկացած ապրանքի վրա թաքս կա` հարկ, որը տատանվում է գնի 10 տոկոսի սահմաններում: ԱՄՆ-ի նահանգների գերակշռող մասում թաքսը գործում է: Նահանգների բնակիչներն աշխատավարձից եկամտահարկ կամ շահութահարկ չեն վճարում, նրանք դա մուծում են թաքսի տեսքով, որը, փաստորեն, մուծում է նաև օտարերկրացին: Որովհետև ապրանքը վաճառվում է բոլորին:
Ուզում էի գնալ Սիեթլի Արվեստների թանգարան: Ամերիկացի ընկերուհիս ասաց, որ դա իր ծրագրերի մեջ չի մտնում: «Դրա համար նախօրոք պետք է ամեն ինչ պլանավորել»,- անվրդով ասաց նա ու շարունակեց ընկերուհու հետ նույն օրվա ծրագիրը կազմակերպելու 2 ժամ տևող գործընթացը: «Այդքան ժամանակում ինչ ասես, որ չէի անի»,- փրփրակալած մտածում եմ ես, որ ոչ մի կերպ չկարողացա համակերպվել պլան կոչվածի ու այն բանի հետ, որ քո փոխարեն ամեն ինչ մտածված է: Թանգարան, իհարկե, գնացի: Ասացի, որ ես էլ իմ սեփական ծրագրերն ունեմ ու կողմ եմ պահի տակ ծնված մտքերը կյանքի կոչելուն:
Ամերիկայում ամեն ինչ մտածված է: Ավտոբուսը որոշակի ժամին լինում է որոշակի կանգառում: Ամերիկացին կարիք չունի անհանգստանալու, թե կուշանա: Ամեն ինչ մտածված է: Ամերիկացին կարիք չունի մտածելու ինչ-որ կենցաղային խնդիրների մասին: Ամեն ինչ մտածված է: Պետությունն ամեն ինչի մասին հոգում է: Ամեն ինչ մտածված է: Բոլոր հրահանգներն ու ցուցումները պարզեցված են այն աստիճան, որ երկար մտածելու կամ ավելի ճիշտ` մտածելու կարիք չկա: Ամեն ինչ մտածված է: Ժամը 11-ին լանչի ժամն է: Պետք է ուտել: Կարևոր չէ` սոված ես, թե ոչ: Ամեն ինչ ծրագրված է: Սիեթլում ժամը 11-ին բոլորը լանչում են: Ես սովոր եմ ուտել, երբ սոված եմ կամ էլ ժամանակ ունեմ: Այդպես կախված չես ուտելիքից:
Սակայն նույն Ամերիկայում ոչ ոք հերթը չի խախտում: Փողոցի երթևեկության կարգուկանոնը երբեք չի խախտվում: Քաղաքի կենտրոնից հեռու փողոցներում, որտեղ լուսակիր չկա, հետիոտնը անցնում է դրա համար նախօրոք մտածված տեղից, սակայն ոչ թե ինքն է զիջում ճանապարհը հեռվից երևացող ավտոմեքենային, ինչպես մեզ մոտ, այլ` հակառակը: Ամերիկայում իշխում է օրենքի գերակայությունը: Հայաստանում` ոչ: Ամերիկացին հավատում է իր պրեզիդենտին: Հայը` ոչ: Ամերիկայում ամենուրեք ժպտում են: Հայաստանում` միայն խոժոռ դեմքեր են: Ամերիկայում մարդիկ շատ պատահական մի տեղում կարող են ծանոթանալ ու անբռնազբոս, առանց որևէ ենթատեքստի ասել` «Hi!! Nice to meet you»: Հայաստանում քեզ կիսաթթված ժպիտով նույնպես կասեն, թե շատ հաճելի է, իսկ մտքում կմտածեն.«Ո՞վ ես դու, գնա քո համար շրջապատ ճարի»: Ամերիկայում Պուլիտցերյան մրցանակակիր, լրագրող Էրիկ Նալդերի գրած հոդվածի արդյունքում սենատորը կարող է զրկվել իշխանական որևէ օղակում այլևս հայտնվելու հնարավորությունից: Հայաստանում ողջ մտավորականությունը պայքարում է օտարալեզու դպրոցների բացման դեմ, արդյունքը` կասկածելի է: Ամերիկացին երբեք չի հաշվում մանրը խանութում կամ էլ հետևում, թե քարտից ճի՞շտ պահվեց արդյոք փողը: Հայաստանում քեզ ամեն քայլափոխի խաբում են:
Երբ արդեն վերադարձին մուտք գործեցի «Զվարթնոց» օդանավակայան, իրերի շարժասայլակի համար պահանջեցին 9 ամերիկյան դոլար կամ 2500 դրամ: Հետո պարզեցի, որ այն արժե ընդամենը 400 դրամ, իսկ 2500 դրամը, ինչպես պատճառաբանեցին, այն գինն է, որի դեպքում օդանավակայանի աշխատողն ինքը կբարձի ու քեզ անհրաժեշտ կետը կհասցնի քո իրերը: Ապշեցի: 21 օրում հասցրել էի ադապտացվել ամերիկյան իրականությանն ու օրենքի գերակայությանը: Գիտակցությունս արձանագրեց. «Սա արդեն Ամերիկան չէ, դու արդեն տանն ես: Բարի՛ գալուստ, Հայաստան»:
Ես ունեմ իմ երազանքը: Դա կարող է համարվել նաև ամերիկյան երազանք: Կամ, ավելի ճիշտ, ամերիկյան երազանքի իմ ընկալումը: Ավելի ճիշտ` նույն երազանքի իմ պրոյեկտումը: Ձևակերպումները տարբեր են, բովանդակությունը` նույնը: Ես հավատում եմ մարդկային մտքի անսահմանափակությանն ու դրա թռիչքի արգասաբերությանը: Ես հավատում եմ, որ մարդ կարող է դառնալ Օբամա ոչ թե նրա համար, որ նրա պապը կամ էլ հարևանի եղբայրը Բուշի ընկերն է, այլ որովհետև նա ունի այդ ձգտումը: Ու կարևոր չէ, թե հասարակության որ շերտից է նա կամ դեպի բարձունք տանող ճանապարհը որ կետից է սկսել: Ես հավատում եմ, որ Հայաստանը կարող է դառնալ այն երկիրը, որտեղ յուրաքանչյուրի առջև բաց են բոլոր դռները:
Միացյալ նահանգները 200 տարում ոչնչից դարձավ աշխարհի զարգացմանն ընթացք տվող երկիր: Ես չեմ հավատում, որ Հայաստանը կդառնա աշխարհակալ երկիր: Տեսականորեն անգամ դա հնարավոր չէ: Բայց հավատում եմ, որ Հայաստանը կարող է դառնալ օրենքի երկիր: Ես ուզում եմ դա: Ու հավատում եմ, որ դրա իրագործումը կախված է իմ ու քո երազանքից կամ դրա համար մղվող պայքարից: Ընդամենը 60 տարի առաջ Մարտին Լյութեր Քինգը պայքարում էր սևամորթների իրավունքների համար ու ռասսայական խտրականության դեմ: Այսօր ԱՄՆ պրեզիդենտը սևամորթ է: Մենք կարող ենք դա անել: Ես հավատում եմ: Կարող ես քո հավատով միանալ ինձ: