Ամառային կինոդահլիճը Օրբելյանի երգ` Ջեքսոնի թեմաներով

«Մոսկվա» կինոթատրոնի ամառային կինոդահլիճի շուրջ զարգացումները լուսաբանելու համար` «Անկախի» հարցերին պատասխանում է ԳԱԱ արվեստի ինստիտուտի Ճարտարապետության բաժնի ավագ գիտաշխատող, եկեղեցաշինարար Արտակ Ղուլյանը: Նա Հայաստանում և ՌԴ–ում նախագծել է 13 եկեղեցի, Մոսկվայի հայկական Մայր եկեղեցու, Աբովյանի սուրբ Հովհաննեսի և այլ եկեղեցիների հեղինակն է:

–Ճարտարապետները պնդում են, որ այդ շենքն արժեքավոր է: Դուք համամիտ չե՞ք:

-Ամառայինի ողջ հմայքն այն է, որ խցկված է կամ այսպես ասած` հարմարեցված է փոքր  միջավայրի մեջ, որը շենքի ետնաբակ է` շատ գորշ ու տաղտուկ: Այն պետք է փակվեր ուրիշ շենքով, այդ խնդիրը չեն լուծել: Ինչ-ինչ հանգամանքներում կառուցվել է ամառայինը, և հեղինակներն այդ միջավայրի լուծումը տեսել են մոդեռն ոճում: Մոդեռնը արևմուտքից ներմուծված, պարզ մտածողության  և դասական օրենքներից հրաժարմամբ ոճ է, որն  ազատ ծավալաձևերի ու քնարական լուծումների հնարավորություն է տալիս: Շենքի արժեքը հենց դա է: Այդ հարթակը, որը հիմա գոյություն չունի, այդ անցքերը, որոնց միջից դուրս էին գալիս ծառեր, աստիճանները, ջրավազանը, օդային լուծումները: Այդտեղ պատ չկար,  մարդիկ կարողացել են միայն տանիքներով ճարտարապետություն ստեղծել:

Մոդեռն ոճը Հայաստանում արմատ չտվեց: Դա դրսից բերված ներմուծված արժեք է, հրապուրանք: Ոնց որ հրապուրվես Մայքլ Ջեքսոնով: Բայց Հայաստանի երաժշտական ապագան հո չե՞ս կառուցի Մայքլ Ջեքսոնի վրա: Դա ճարտարապետության գոհար չէ:  Դրա հիմնական արժեքը հորինվածքն է: Հա՛, հետաքրքիր գործ է, ոնց որ սովետական շրջանի Կոնստանտին Օրբելյանի մի հաջողված երգ. ո՛չ ավելի:

–Բայց չէ՞ որ այդ կառույցն արդեն ՀՀ օրենքով ընդգրկվել է պահպանվող հուշարձանների ցանկում: Ինչու՞ պետք է նոր արժևորենք այն:

-Հայաստանի օրենքները գրում են մարդիկ, իսկ այդ մարդիկ շատ լավ գիտեն, որ օրենքները գրվում են` ելնելով հասարակական-քաղաքական իրավիճակներից: Եթե Լենինի արձանը ժամանակին հուշարձան էր, հետո կարգը փոխվեց, և պարզվեց, որ այն պետք է հանել:

–Ճարտարապետներն ասում են, որ ցանկում փոփոխություն կատարելիս օրենք է խախտվել: Համապատասխան փորձագետների եզրակացություն չի եղել:

-Թող ուրեմն կառավարությունն ընտրի այն փորձագետներին, ովքեր տալիս են համապատասխան եզրակացություններ: Ինձ հայտնի են մարդիկ, ովքեր ճարտարապետությունից գրքային և ապազգային մոտեցումներով գիտելիքներ ունեն, բայց ինչ-ինչ կապերի շնորհիվ հայտնվում են նման հանձնաժողովներում: Եթե ես ժամանակին լինեի այդ հանձնաժողովում, որը որոշել է այն ընդգրկել ցանկում, լրիվ ուրիշ եզրակացություն կտայի: Ինչ- ինչ հանգամանքներ դեր են խաղացել, որ նման կառույցը հայտնվի ցանկում: Թելման Գրիգորյանը երկար տարիներ եղել է հուշարձանների պահպանության  վարչության գլխավոր ճարտարապետ: Եվ եթե ես ճարտարապետ եմ, ինձ համար շատ մեծ պատիվ  ու երջանկություն է, որ իմ նախագծած կառույցը հայտնվի պետության կողմից պահպանվող հուշարձանների ցանկում:

-Ճարտարապետները առարկում են, որ այդ տարածքը փոքր է և այնտեղ հնարավոր չէ եկեղեցի կառուցել:

– Ո՞վ ասաց, թե այդ տարածքը փոքր է, կամ այնտեղ եկեղեցի հնարավոր չէ կառուցել: Մկրտիչ Մինասյանը 10 տարի Մոսկվայում 1,5 հեկտարի վրա եկեղեցի չկարողացավ նախագծել, անող էր, թող այնտեղ աներ: Ես ինչպե՞ս հավատամ նրա ասածին: Ես դիմում եմ հանրությանը. ես` Արտակ Ղուլյանս, 13 եկեղեցու նախագծի հեղինակ եմ, իսկ բոլոր այդ ճարտարապետները, որ այդպես խոսում են, ի՞նչ են արել, որ իրենց իրավունք  են վերապահում այդպես խոսելու:

-Մեր տեղեկություններով` այդ տարածքի հարևանությամբ 20 հարկանի շենք է կառուցվելու:

-Թող պայքարեն, որ չկառուցվի: Իսկ, ընդհանրապես ես երևակայությանս շատ զոռ տալու կարիք չունեմ, որովհետև նման դեպքերում ես նայում եմ համաշխարհային փորձին: Ի՞նչ է արված: Իտալիայի, Ֆրանսիայի, Իսպանիայի քաղաքներում եկեղեցիներից ոչ մեկն էլ բաց տարածքում չի կառուցված: Փողոց է` նեղ ու ծուռումուռ,  շենքերի մեջ, մեկ էլ, վա՛յ,  եկեղեցի:  Բոլորին թվում է, թե եկեղեցին  գերեզմանոցի պես տեղ է, հեռու. ոչ: Եկեղեցին շուկայի, դպրոցի, սրճարանի, վարսավիրանոցի պես պիտի մոտիկ տեղ լինի, և ինչ-որ կերպ պիտի հարմարեցված լինի այդ միջավայրին:

-Բայց չի՞ կարելի այն կառուցել Նկարիչների միության հետևում, որտեղ  ազատ տարածք կա:

-Նախ` այդ տարածքը գնված է, և այնտեղ շենք են կառուցում, բացի այդ, դա մզկիթի տեղ է: Ես` որպես հայ մարդ, ուզում եմ  եկեղեցին սարքել եկեղեցու տեղում:

-Սակայն, չէ՞ որ Պողոս-Պետրոսը եղել է կինոթատրոնի տեղում:

– Ես Մեհրաբովի հատակագծում նայել եմ, հենց ամառայինի տեղում խորանն է. սուրբ սեղան, ամենասրբացած տեղը, որտեղ հայտնաբերվել են սուրբ Պետրոս-Պողոսի մասունքները: Սպենդիարյանի տուն-թանգարանի տնօրեն Ծովակ Համբարձումյանն  էր վկայում ժամանակին. ես նրա հետ խոսել եմ: Էդվարդ Իսաբեկյանը «Գարուն» ամսագրում հոդված է տպագրել, որում պատմում է, որ երբ քանդեցին, շտապ կառավարական  հանձաժողով հրավիրեցին, որովհետև ինչ-որ արտառոց բան էին հայտնաբերել: Հետո ալուկուլ արեցին: Արխիվի ուսումնասիրությունը   ցույց տվեց, որ այդ մասունքները եղել են: Աշխարհաբեկ Քալանթարի գիրքը ձեզ վկա, որում գրված է, որ  եկեղեցու տակ Գառնու խոյակների պես հոյակապ խոյակներ են հայտնաբերվել, Անդրկովկասում  երկրորդը` Գառնիից հետո,  V-VI դդ.: Դա մեր ծննդականի պես բան է. այն եկեղեցին, որի հիմքի տակ սրբություն կա, որտեղ երևանցիների պապերն ու տատերը մկրտվել են, հուղարկավորվել, աղոթել, լացել ու ծիծաղել: Սա ռոմանտիկա չէ: Պապերի գերեզմանոցից շատ ավելի նվիրական: Ու այդ սրբության վրա ինչ-որ սրճարա՞ն:

-Եթե այդպես մտածենք, ուրեմն պետք է քանդենք հենց Մոսկվա կինոթատրոնը:

-Գիտե՞ք, մենք մեր պատմությանը, մեզ` ինչպես հայելուն նայելու առիթը դեռ ունենալու ենք: Եթե այսօր գերակշռողը շուկայական հարաբերություններն են, ապա դեռ կգա իրական արժեքները վերարժևորելու ժ՛ամանակը: Քանդելո՜ւ են դեռ: Եթե բարոյական սերունդ գա, դեռ կինո «Մոսկվան» են քանդել՜ու:

-Օպերա՜ն են քանդելու…

-Ո՛չ, օպերան չեն քանդելու, որովհետև օպերան ու կինո «Մոսկվան» լրիվ տարբեր արժեքներ են: Եթե մեր ճարտարապետները դա չեն հասկացել, ուրեմն դիպլոմները կարող են տանել հանձնել արխիվ:

-Սակայն ինչո՞ւ մի բան սարքելու համար քաղաքը քանդենք:

-Դա ամենապոպուլիստական ու սիրողական մոտեցումն է, երբ ասում են, թե քաղաքը քանդելով չպետք է սարքենք: Մեր սիրելի գործընկերները պետք է իմանան, որ, իհարկե, պիտի քանդենք: Իսկ շենք ե՞րբ չեն քանդել: Համաշխարհային ճարտարապետության պատմությունը քանդել-սարքելու պատմություն է: Ինձանից հուշարձանասեր չլինեն:  Չարժե ամեն ինչ իրար խառնել: Երբ խոսում ենք Երևանի հին շերտի մասին, դա ուրիշ բան է: Երևանի պարսկական շրջանի, ռուսական տիրապետության շրջանի հին Երևանը ուրիշ է: Ես երկու ձեռքով կողմ եմ, նրանց հետ եմ և մասնակցել եմ բոլոր միտինգներին: Նրանք դա շահարկում են և դեմ են եկեղեցուն:

-Բայց քաղաքացիական նախաձեռնության անդամները շարունակ նշում են, որ դեմ չեն եկեղեցուն:

-Նույն այդ նախաձեռնության անդամներից մեկը Ֆեյսբուքում գրել էր, թե Վեհափառն ուզում է  քաղաքի կենտրոնում տարածք ունենալ, դա բարոյակա՞ն է: Բացի այդ, երբ մենք խոսում ենք եկեղեցի-հասարակություն-մասնավոր անձ հարաբերությունների մասին ու ասում, թե մասնավորը դա տվեց եկեղեցուն, ինչու՞ չենք մտածում, որ դա տրվում է մեզ` հասարակությանը: Եթե շենքը մնա մասնավորի ձեռքում, վաղը նա կարող է բիզնես հիմնավորում բերել, որ այդ բաց, փոշոտ դահլիճը շահավետ չէ, ես ապակիով փակում եմ, այսինքն` զրոյացնում եմ նրա ճարտարապետական արժեքը և օգտագործում եմ իմ նպատակների համար: Այդ դեպքում ոչ ոք չի կարող առարկել: Եվ դա կանեն, ինչպես հիմա անում են պոլիտեխնիկ ինստիտուտի դիմացի այգում, որտեղ կապիտալ սրճարան են կառուցում:

-Իսկ չի՞ կարելի ուրիշ լուծում գտնել շենքը պահպանելու համար:

-Այդ շենքը վերակառուցելն անհնար է:  Ամենաարժեքավոր մասը` հարթակով, ծառերով, չկա. պե՞տք է վերակառուցել: Նոր շենքը նոր հիմքեր, նոր ամրություն և նոր շինարարություն  է  պահանջում: Հին շենքը` 7 բալ սեյսմակայունությամբ, սեյսմիկ պայմաններին չի բավարարում: Օդում կախված դահլիճ` 900 հոգի, որոնք առաջին իսկ ցնցման դեպքում կհայտնվեն գետնին: Պիտի դա ամրացվի՞. անհնար է: Այդ ոճը թույլ չի տալիս բետոնը մեկ սանտիմետրով անգամ հաստացնել: Նրա ամբողջ հմայքն այդ բետոնի մեջ է, այն, որ մերկ կոնստրուկցիայով ստացվել է ճարտարապետություն: Այդ մերկությանը մենք չենք կարող դիպչել, դա պիտի մնա: Մենք ուղղակի պետք է չափագրենք, նախագիծ անենք ու շենքը քանդենք, նորից հավաքենք: Նման ամառային դահլիճները մասնագիտական գրականության մեջ կոչվում են «կանաչ թատրոն»: Դա պետք է լինի կանաչ տարածքում, այգում, պուրակում, ջրավազանի կողքին: Ես առաջարկում եմ, եթե միջոցներ կան, դա տեղափոխել օղակաձև զբոսայգու այն այլանդակ սրճարաններից մեկի փոխարեն, ես էլ կօգնեմ նախագծմանը:

-Իսկ հայտնի՞ է արդյոք Վեհափառ հայրապետի դիրքորոշումը այս աղմուկից հետո:

-Ես առիթ եմ ունեցել զրուցելու Վեհափառի հետ: Նա ասաց, որ այդ տեղում եկեղեցի տեսնում է: Ես էլ ասացի, որ ես էլ եմ տեսնում: Օրինակ բերեցի Եգիպտոսում Ռամզեսի ժայռափոր  դամբարանը, որ  աշխարհի ութերորդ հրաշալիքն է համարվում: Ջրամբար կառուցելու համար այն սղոցով կտրտեցին ու բարձրացրին սարի վրա: Այն դեպքում, երբ այդ դամբարանը կառուցված էր այնպես, որ Ռամզեսի ծննդյան օրը, լուսամուտից լույսն ընկնելով, լուսավորում էր նրա թագը: Ինձ համար անհարմար է նույնիսկ համեմատել Ռամզեսի դամբարանը  ամառայինի կամ ջրամբարը`  եկեղեցու հետ: