Բավարարվեցինք թվացյալ քաղաքակիրթ ընտրություններով

Հայաստանի երրորդ Հանրապետության նախագահական վեցերորդ ընտրություններն այլևս պատմություն են: Նախագահի աթոռի համար պայքարում էին յոթ թեկնածուներ, չնայած բուն պայքարը նրանցից երկուսի միջև էր:  Քվեների 58,67 տոկոսով վերընտրվեց գործող նախագահ Սերժ Սարգսյանը: Երկրորդ տեղում է Րաֆֆի Հովհաննիսյանը քվեների 36,75 տոկոսով:

Միջազգային դիտորդներն ընտրություններում առաջընթաց նկատեցին և այն մեկ քայլ առաջ համարեցին` նշելով, որ նկատված մանր-մունր խախտումներն արդյունքների վրա ազդել չէին կարող:

Այն, որ այս նախագահական ընտրությունները նախորդ բոլոր ընտրություններից տարբերվում էին, փաստ է: Ընդ որում, տարբերությունները մեկ-երկուսը չեն:

Գյուղապե՞տ  էինք ընտրում, թե՞ երկրի  նախագահ… Ո՞րն  էր անտարբերության պատճառը

Ընդհանուր տպավորությունն այնպիսին է, կարծես ընտրում էինք ոչ թե երկրի նախագահ, այլ ինչ-որ կորած-մոլորած գյուղի գյուղապետ: Վերաբերմունքն ընտրական գործընթացին նման տպավորություն է թողնում:

Նախ` նախագահական վեցերորդ ընտրությունները նշանավորվեցին վստահված անձանց բացակայությամբ: Տողերիս հեղինակն ընտրությունների օրն այցելել է Երևանի տարբեր համայնքների 14 ընտրատեղամաս: Տեղամասերից մեկում վստահված անձինք ընդհանրապես չեն եղել, 6-ում վստահված անձ ունեցել է միայն Սերժ Սարգսյանը, մնացած ընտրատեղամասերում վստահված անձ ունեցել է նաև թեկնածուներից Րաֆֆի Հովհաննիսյանը:

Վստահված անձանց բացակայությունը մի փոքր տարօրինակ է, մանավանդ որ մինչ ընտրությունները բոլոր յոթ թեկնածուները վստահաբար հայտարարում էին, թե իրենք են հաղթելու, ֆավորիտ թեկնածուն իրենք են: Այդ ինչպե՞ս պատահեց, որ «ֆավորիտ» թեկնածուները գեթ մեկ վստահված անձ չունեցան:

Իրավիճակն այնքան արտառոց էր, որ տարբեր ընտրատեղամասերում աշխատող լրագրողներս միմյանց հետ կապ էինք հաստատում`  ճշտելու` արդյոք ամեն տեղ նո՞ւյն վիճակն է: Պարզվեց, որ այո, ամենուրեք վստահված անձանց դեֆիցիտ էր:

2012-ի խորհրդարանական ընտրություններին ԱԺ մտնելու համար իսկապես պայքարող բոլոր քաղաքական ուժերը գրեթե բոլոր ընտրատեղամասերում վստահված անձինք ունեին, երբեմն նույնիսկ երկուսն ունեին, եթե նաև մեծամասնական թեկնածու կար: Որոշ ընտրատեղամասերում վստահված անձինք ունեին անգամ Կոմունիստական և Դեմոկրատական կուսակցությունները:

Այս անգամ այդ ռեսուրսը կարծես հօդս էր ցնդել:

Այս ընտրությունների երկրորդ առանձնահատկությունը դիտորդների պակասն է: Վերջին խորհրդարանական ընտրություններին հետևում էին 16 հազար տեղական և մոտ 650 միջազգային դիտորդներ: Նախագահական ընտրություններին հետևող դիտորդների թիվն   առնվազն կրկնակի պակաս է` այս անգամ ԿԸՀ-ում գրանցվել էին 7000 տեղական և միջազգային դիտորդներ:

Եթե խորհրդարանական ընտրությունների ժամանակ անհնար էր որևէ ընտրատեղամաս մտնել և տեղում միակ դիտորդը լինել, ապա այս անգամ դա սովորական երևույթ էր: Գրանցամատյաններն այս ընտրություններին գրեթե դատարկ մնացին. օրվա վերջին գրանցամատյաններում էջի կեսն էլ չէր լրացել, մինչդեռ ԱԺ ընտրությունների ժամանակ օրվա երկրորդ կեսին գրանցամատյանում մի քանի էջ արդեն լրացված էր:

Նշված  երկու առանձնահատկություններով էլ պայմանավորված է ընտրությունների  երրորդ բնորոշ գիծը. չկան դիտորդներ և վստահված անձինք, չկան նաև ընտրախախտումներն արձանագրող և այլընտրանքային լրատվություն տրամադրող անձինք: Ընտրատեղամասերում ինչ ասես, կարող է պատահած լինել, բայց ոչ մեկս այդ մասին չգիտենք. չկա լրատվության աղբյուր:

Օրինակ` ընտրությունների օրն ահազանգ ստացանք, որ Մարտունիում բաց քվեարկություն է տեղի ունենում` քաղաքապետը ընտրողների հետ քվեախուց է մտնում ու «օգնում» նրանց ընտրություն կատարել, Զովունիում ընտրատուփերի մոտ մարդկանց պարտադրում են քվեաթերթիկը ցույց տալ, նոր միայն դնել ծրարը և գցել քվեատուփը, և նման բազմաթիվ այլ դեպքեր: Ամեն անգամ այն հարցին, թե տեղում դիտորդներ, վստահված անձինք  կամ լրագրողներ չկա՞ն, որ արձանագրեն, հնչում էր մեկ պատասխան` միայն հանձնաժողովի անդամներն են, իրենք էլ հանգիստ նայում են:

Երբ տեղում կան դիտորդներ և վստահված անձինք, նրանք ոչ միայն հետևում են, որ խախտումներ տեղի չունենան, այլև արձանագրում են կատարվածը, ներս մտած լրագրողի ուշադրությունն  էլ հրավիրում են իրենց նկատած խախտումների վրա: Մինչդեռ նրանց բացակայությամբ ինֆորմացիան միայն մեկ` պաշտոնական  տեսանկյունից է ներկայացվում. այն է` ամեն ինչ ընթանում է գերազանց, և վերջ:

Ստացվում է, որ այս ընտրությունները խորհրդային տարիների  իրադարձություն դարձան. ոչ թե ընտրակեղծիքներ տեղի չեն ունեցել, այլ դրանք արձանագրողներ և բարձրաձայնողներ չեն եղել:

Ընտրողները  պասիվ էին,  ոստիկաններն`  անտարբեր ու ագրեսիվ

Չորրորդ առանձնահատկությունը ընտրողների պասիվությունն էր: Եթե Աժ ընտրություններին ցանկացած տեղամասում ակտիվ շարժ էր, անգամ շատ տեղերում մեծ հերթեր էին, ապա այս անգամ նման տեսարանների ականատես չդարձանք: Պատահում էր, որ 30 րոպեի ընթացքում գեթ մեկ ընտրող չէր մտնում ընտրատեղամաս:

Չնայած դրան, նախագահական ընտրություններին արձանագրվել է 60,5 տոկոս մասնակցություն (ԱԺ ընտրություններին էլ արձանագրվել էր 62,26 տոկոս մասնակցություն):

Համատարած բնույթ էր կրում մարդկանց մեքենաներով ընտրատեղամաս բերելը: Օրենքը նման բան չի արգելում, մանավանդ որ մարդատար մեքենաների վրա ո՛չ քաղաքական ուժերի պաստառներ կային, ո՛չ դրոշներ: Բայց երևույթի ենթատեքստը ժխտել հնարավոր չէ: Ընտրողներին մեքենաներով բերելը զանգվածային բնույթ էր կրում, օրինակ` 9/27 և 9/28 ընտրատեղամասերում:

Նորագյուղում գտնվող ընտրատեղամասեր այցելության պատճառ դարձավ պատահաբար լսած խոսակցությունը, թե ինչպես են 2003-ին այստեղ ժամը 17-ի դրությամբ 100 տոկոս մասնակցություն ապահովել ու փակել ընտրատեղամասը: Պարզվեց, որ այս անգամ ընտրատեղամասում ակնկալում են ոչ թե 100 այլ 60-70 տոկոս մասնակցություն: Միմյանցից մեկ պատով բաժանված ընտրատեղամասերի նախասրահում սևահեր մի կին` Միրզոյան Իրինան,  դուրսուներս էր անում` ամեն անգամ 10-15 հոգանոց խումբ ներս բերելով: Արագ-արագ մարդկանց հուշում էր, թե ով որ ընտրատեղամաս մտնի: Մարդիկ էլ ընտրելուց հետո մոտենում ու կարծես զեկուցում էին` ընտրեցինք: Ապա ընտրածների խումբը դուրս էր գալիս նույն կնոջ ուղեկցությամբ, քիչ անց նորն էր ժամանում: Սևահեր կինը, որ որևէ վկայական չուներ փակցված (իսկ ընտրատեղամասում առանց վկայականի գտնվելու իրավունք չկա) ներկայացավ որպես ՀՀԿ դիտորդ:

Մյուս ուշագրավ երևույթը ոստիկանների ագրեսիվ տրամադրվածությունն էր ու անտարբերությունը: ԱԺ ընտրությունների ժամանակ, եթե ոստիկանը հանկարծ օբյեկտիվում էր հայտնվում առանց պատշաճ տեսքի, օրինակ` առանց գլխարկի, անմիջապես իրեն կարգի էր բերում ու խնդրում հնարավորության դեպքում լուսանկարը չհրապարակել, որ ինքն անախորժություն չունենա: Այս անգամ ոստիկաններին կարծես բոլորովին չէր հետաքրքրում, թե ինչ տեսքով են իրենք հայտնվում օբյեկտիվում, բացի այդ, ամեն հարց կամ նկատողություն ընդունում էին հարձակվողական տոնով: Օրինակ` 9/27 ընտրատեղամասում, որտեղ ոստիկանների մուտքը իրենց սենյակ ընտրասենյակի միջով էր, մինչդեռ ոստիկաններն ընտրասենյակում գտնվելու իրավունք չունեն, դիտորդը նկատեց փաստը: Ի պատասխան ոստիկանն այնպիսի տոնով ու շարժումներով վրա հասավ, որ եթե վկաներ չլինեին, գուցե հարձակվեր դիտորդի վրա:

Նաև տպավորություն կար, որ ընտրատեղամասային հանձնաժողովների անդամներն ամեն կերպ խուսափում են որևէ խախտում փաստացի արձանագրելուց: Օրինակ` 8/16 ընտրատեղամասում ականատես դարձանք նման երևույթի: Ընտրության եկած քաղաքացին պարզեց, որ իր փոխարեն արդեն ընտրել են: Վերջինս բողոքելուց խուսափեց` պատճառաբանելով, որ քաշքշուկների ժամանակ չունի: Հանձնաժողովի նախագահը կնոջն առաջարկեց մեկ այլ վանդակում ստորագրել` պատճառաբանելով, թե տեղի ունեցածը տեխնիկական վրիպակ է, սխալմամբ են այլ ընտրողի տվյալները այդ քաղաքացու անվան դիմաց լրացրել:

Րաֆֆի Հովհաննիսյանի վստահված անձ Նազար Դովլաթյանը  մեկ ժամ շարունակ հանձնաժողովի նախագահից պահանջեց արձանագրություն կազմել կատարված վրիպակի մասին, վերջինս այդպես էլ արձանագրություն չկազմեց` պնդելով, որ որևէ սխալ տեղի չի ունեցել:

Ամփոփելով նախագահական ընտրությունները` պետք է նշել, որ այո, առաջընթաց այնուամենայնիվ կա. այս անգամ նախորդների պես ո՛չ ընտրողներին կաշառելու դեպքերն են զանգվածային բնույթ կրել, ո՛չ բռնությունների ու ճնշումների ալիքը: Ընդհանրապես, թե՛ քարոզարշավը, թե՛ ընտրությունները շատ տարբեր էին նախորդներից: Բայց որ կարող էինք շատ ավելի լավ ու քաղաքակիրթ ընտրություններ ունենալ, անվիճելի է: Մինչդեռ այս անգամ բավարարվեցինք թվացյալ քաղաքակիրթ ընտրություններով: