ՅՈՀԱԿԻՄ ՄՅՈՒՐԱՏ. Արցախցի շինականի որդին, որ եվրոպական գահեր նվաճեց…

Ասում են, երբ կաթոլիկ քահանան գնդակահարությունից առաջ մոտեցավ Մյուրատին, որպեսզի հաղորդություն տա նրան, Մյուրատը հայհոյեց. «Հեռու ինձնից, շուն, ես քո հավատից չեմ»: Իսկ զինվորներին կարգադրեց. «Նշան բռնեք սրտիս, խնայեցեք դեմքս»:

Յոհակիմ Մյուրատը (ուսումնասիրողներից շատերը Մյուրատին հայ են համարում և մեջբերում են նրա անվան հայկական տարբերակը` Հովակիմ Մուրադյան) ծնվել է 1767 թ. մարտի 25-ին: Աղբյուրները Մյուրատի ծննդավայր համարում են ֆրանսիական հարավի Լա-Բաստիդ գյուղը, սակայն նրա կենսագրության մեջ շատ են հարցականներն ու անհայտ էջերը: Որոշ ուսումնասիրողներ պնդում են Մյուրատի հայկական ծագումը, նրա ծննդավայրը համարում են Արցախի Կրկժան գյուղը:

Համաձայն Մյուրատի ծագման հայկական վարկածի` նա հարուստ վաճառականի զավակ էր և տան 12 երեխաներից ամենակրտսերը: Հայրը հույս ուներ, որ նա կսովորի վաճառականություն ու իր օգնականը կլինի այդ գործում: Այդ նպատակով էլ հեռավոր ճամփորդությունների ժամանակ իր հետ էր վերցնում Հովակիմին: Տակավին պատանի` Հովակիմն արդեն հասցրել էր ճամփորդել ողջ Եվրոպայում:

Հովակիմը ուսումնառությունն սկսում է Թուլուզում` ուսումնասիրելով աստվածաբանություն: Շուտով, սակայն, անկարգ վարքի համար Հովակիմին հեռացնում են ճեմարանից: Անհանգիստ բնավորության տեր երիտասարդը շուտով հայտնվում է բանակում` միանալով հեծելազորային կամավորական ջոկատին: Սակայն այստեղ էլ ապագա զորավարը երկար չմնաց և դարձյալ անկարգության համար վտարվեց հեծելազորից:

Իր համար ապագայի հեռանկարներ որոնելով` Հովակիմը նետվեց ֆրանսիական հեղափոխության հորձանուտ: Շուտով առիթ եղավ ծանոթանալու երիտասարդ գեներալ Նապոլեոն Բոնապարտի հետ: Նապոլեոնը միապետականների ապստամբությունը ճնշելու համար ջոկատ է հավաքում, որում էլ 1791 թ.  հայտնվում է Մյուրատը: Այս անգամ նրա մուտքը բանակ հաջող էր, և ընդամենը մեկ տարի անց ստացավ լեյտենանտի ուսադիրներ, իսկ 1793 թ. Մյուրատն արդեն կապիտան էր: Մյուրատի և Նապոլեոնի ընկերությունը երկար տևեց` մինչ նրանց կյանքի վերջը: Հետաքրքիր խոսքերով է բնութագրել նրան Նապոլեոնը. «Նա ինձ պարտական է ամեն ինչով, նա սիրում, նույնիսկ պաշտում էր ինձ: Նա իմ աջ ձեռքն էր, որը, սակայն, երբ պետք է ինքնուրույն գործեր, կորցնում էր ողջ եռանդը: Մյուրատը քաջությամբ գերազանցում էր բոլորին. մարտի դաշտում իսկական ասպետ էր, իսկ աշխատասենյակում` անխելք և անվճռական պարծենկոտ: Ողջ աշխարհում չկա ավելի ընդունակ, անվախ և փայլուն հեծելազորային ղեկավար, քան Մյուրատը»:

Մյուրատը մեծ ծառայություն մատուցեց Նապոլեոնին, երբ 1795 թ. արյան մեջ խեղդեց

Փարիզում միապետականների բարձրացրած ապստամբությունը: Դրա համար հաջորդ տարի, ընդամենը 29 տարեկան հասակում, նա դարձավ բրիգադի գեներալ, իսկ Եգիպտական արշավանքի ժամանակ` 1799 թ. ցուցաբերած անձնական քաջության համար դարձավ դիվիզիայի գեներալ:

Մյուրատը որպես հեծելազորային մասնակցեց Նապոլեոնի պատերազմներին: Նա փայլեց թե՛ Իտալիայում (Մարենգոյի ճակատամարտում), թե՛ Եգիպտական անհաջող արշավանքի ժամանակ:

Ամենամեծ ծառայությունը, որ Մյուրատը մատուցեց Ֆրանսիայի ապագա կայսրին, թերևս 1799 թ. Բրյումերի 18-ն էր: Իշխանության գնացող Նապոլեոնը պայքարի ամենավճռական պահին հուսալքված ուզում է նահանջել: Միայն Մյուրատն է, որ կանգնեցնում է նրան, տարհամոզում, բացատրելով, որ նահանջելն արդեն ուշ է, և իր զորքով գրավում է պառլամենտն ու ձերբակալում 500 պատգամավորներին, ըմբոստացողներին տեղում գնդակահարում: Արդյունքում Նապոլեոնը հայտնվում է իշխանության բարձունքում:

Ի նշան երախտագիտության` 1800 թ. Նապոլեոնը Մյուրատին ամուսնացրեց իր քրոջ` 18-ամյա Կարոլինայի հետ:

Մյուրատն արագ կարիերիա ապահովեց իր համար: Արդեն 1804 թ. նա Ֆրանսիայի մարշալ էր, իսկ Նապոլեոնի կայսերական գահ բարձրանալու նախօրեին` Փարիզի նահանգապետը: Սակայն դա բնավ պայմանավորված չէր Նապոլեոնի հետ խնամիական կապերով: Նա քաջ էր ու խիզախ: Աչքի էր ընկել կայսրի բոլոր մեծ ու փոքր պատերազմներում: Հատկապես Աուստերլիցի ճակատամարտում Մյուրատը փայլեց իր հեծելազորով: Ճակատամարտից հետո նա տիրացավ Դյուսելդորֆին և դքսի կոչում ստացավ: Ահա այս ժամանակ որոշ  լարվածություն առաջացավ Նապոլեոնի և Մյուրատի միջև: Բանը հասավ նրան, որ կայսրը մեկուսացրեց Մյուրատին բանակից և պետական գործերից: Այնուամենայնիվ, գնահատելով նրա քաջությունն ու հմտությունը, դարձյալ կանչեց իր մոտ, և վաղեմի ընկերները հաշտվեցին:

1805 թ. նրա սուրը փայլատակեց Աուստերլիցի ճակատամարտի ժամանակ` ջախջախելով ռուս-ավստրիական միացյալ բանակը: Իսկ հաջորդ տարի աչքի ընկավ ռուս-պրուսական կոալիցիայի ջախջախման մարտերում: Այս հաղթանակների կապակցությամբ Նապոլեոնը Մյուրատին պարգևեց Բերգի դքսությունը:

1807 թ. կնքված ռուս-ֆրանսիական Տիլզիտի հաշտությունից հետո Մյուրատը ռուս կայսր Ալեքսանդր Առաջինի (1801-1825) կողմից պարգևատրվեց Սուրբ Անդրեի շքանշանով:

Մյուրատն աչքի ընկավ նաև իսպանական արշավանքի ժամանակ, երբ 1808 թ. 80.000 զորքով գրավելով Մադրիդը` ճնշեց իսպանացիների ապստամբությունը: Իսպանիայի թագավոր հռչակվեց Նապոլեոնի եղբայրը` Ժոզեֆ Բոնապարտը, որը մինչ այդ Նեապոլիտանիայի թագավորն էր:

Մյուրատը երազում էր գահի մասին: Որոշ ուսումնասիրողներ պնդում են, որ Նապոլեոնը նրան խոստացել էր Հայաստանի թագը, բայց դա այդպես էլ երազ մնաց:

Այնուամենայնիվ, նա թագավորեց: Նույն 1808 թ., ի հատուցումն ծառայությունների, Նապոլեոնը Մյուրատին հանձնեց Նեոպոլիտանիայի թագը: Նա գահ բարձրացավ Սարդինիայում որպես  Յոհակին Նապոլեոն թագավոր: Գահակալության սկիզբը նշանավորեց Սարդինիայում քաղբանտարկյալներին շնորհած ազատությամբ, որ ավելի ամրապնդեց նրա հեղինակությունը տեղում: Նույն տարում նա փորձեց անգլիացիներից գրավել և իր թագավորությանը կցել Սիցիլիա կղզին, բայց անհաջողության մատնվեց:

Սակայն  Մյուրատի և Նապոլեոնի հարաբերությունները հետզհետե վատացան: Բանը հասավ նրան, որ Մյուրատը Նապոլեոնից պահանջեց հետ կանչել ֆրանսիական բանակը Նեոպոլիտանիայից: Երբ Նապոլեոնը մերժեց, Մյուրատը իր թագավորության տարածքում գտնվող ֆրանսիական գեներալներին ստիպեց ընդունել Նեոպոլիտանիայի քաղաքացիություն: Միայն Նապոլեոնի վճռական միջամտությունը կանգնեցրեց Մյուրատին:

Բայց դա չխանգարեց, որ Նապոլեոնը Մյուրատին վստահի նաև ռուսական պատերազմում: Ռուսական արշավանքի ժամանակ Մյուրատի հրամանատարության տակ էր ֆրանսիական պահեստային հեծելազորը 30 հազար մարտիկներով: Այստեղ Մյուրատը ուղղակի փայլեց ռազմական հանճարով:

Նա աչքի է ընկել Բորոդինոյի, Դրեզդենի, Լայպցիգի ճակատամարտերում` առաջնորդելով ֆրանսիական հեծելազորը գրոհի: Մանավանդ Բորոդինոյում նա աչքի ընկավ անձնական քաջությամբ ու դժվարին կացության մեջ զորքը կառավարելու հմտությամբ: Գտնվելով շրջապատման մեջ` Մյուրատը խելամիտ քայլերով կարողացավ խուսանավել, մինչև ֆրանսիական հետևակը օգնության կհասներ: Ավելորդ չէ նշել, որ Բորոդինոյի ճակատամարտում ֆրանսիական բանակը 40 գեներալ կորցրեց:

Մյուրատի անձնական քաջությունն ու հմտությունը գնահատում էին անգամ ռուսները, որոնք բանակցությունների և շփումների ժամանակ չէին թաքցնում իրենց հիացմունքը: Մյուրատը մեծ հեղինակություն էր մանավանդ կազակների մոտ, որոնք գնահատում էին քաջությունը: Ֆրանսիական և ռուսական բանակներում անգամ կատակով Մյուրատին անվանում էին «Կազակների արքա»:

1812 թ. դեկտեմբերին Նապոլեոնը, հեռանալով Ռուսաստանից, ֆրանսիական բանակի ընդհանուր հրամանատարությունը հենց Մյուրատին հանձնեց: Սակայն շատ չանցած` ինքն էլ հեռացավ` հրամանատարությունը հանձնելով Եվգենի Բոգարնեին: Մյուրատի հեռանալու պատճառը սեփական թագավորության մեջ սկիզբ առած անկարգություններն էին:

1813 թ. հոկտեմբերի 24-ին փայլելով Լայպցիգի մեծ ճակատամարտում, կարելի է ասել, Մյուրատը թողեց զինվորական ասպարեզը: Նա հեռացավ Նապոլեոնից, որի աստղը արդեն դեպի մայրամուտ էր թեքվում:

Օղակը Նապոլեոնի կայսրության շուրջ սեղմվում էր: Մյուրատն ամեն ինչ արեց, որպեսզի պահպանի իր գահը: Նա 1814 թ. պաշտոնապես հայտարարեց, որ այլևս չի դաշնակցում կայսրին, և անգամ ռազմական ցույց կազմակերպեց Եվգենի Բոգարնեի դեմ: Սակայն այդպես էլ գործը բախման չհասավ: Այս պայմաններում Մյուրատը գաղտնի բանակցում է նաև Նապոլեոնի հետ` ակնկալելով նրա հաղթանակի դեպքում իր թագի շուրջ միավորել ողջ Իտալիան:

Նապոլեոնի Էլբայից փախուստից հետո և 100-օրյա գահակալման ժամանակ Մյուրատը կրկին Ֆրանսիայի կայսրի կողմը բռնեց: Դա բացատրվում է նրանով, որ դաշնակիցները, չվստահելով Մյուրատին, պատրաստվում էին գահընկեց անել նրան: Նա, օգտվելով առիթից, փորձեց անգամ Իտալիան միավորել իր թագի շուրջ: Կոչ անելով իտալացի ժողովրդին միասնաբար պայքարի ելնել ավստրիացի զավթիչների դեմ` պատերազմ հայտարարեց Ավստրիային, գրավեց Հռոմը, Բոլոնիան, բայց ստացավ Նապոլեոնի մերժումը, ապա և  ճակատամարտում ջախջախվեց ավստրիական զորքերի կողմից:

Դա ստիպեց Մյուրատին խոհեմ լինել, հետ քաշվել: Նեապոլում ավստրիացիների դրդմամբ նրա դեմ ապստամբություն կազմակերպեցին նախկին թագավորի` Ֆերդինանտի կողմնակիցները: Մյուրատը ընտանիքով խույս տվեց Ֆրանսիա: Փաստորեն, չմասնակցեց Վաթեռլոոյի վճռական ճակատամարտին, որտեղ Նապոլեոնի բանակը վերջնականապես ջախջախվեց:

Սակայն Վաթեռլոոյի ճակատամարտից խույս տալը չփրկեց Մյուրատին: Հավատարիմ մարդկանց խմբով նա Ֆրանսիայից նավով ուղևորվեց Նեապոլ` ցանկանալով այնտեղ իր համախոհներով ապստամբեցնել ժողովրդին և կրկին գրավել գահը, բայց արագ ձերբակալվեց: Ռազմական դատարանը արագ նիստ գումարեց: Վճիռը սպասելի էր. գնդակահարություն, որ իրականացվեց 1815 թ. հոկտեմբերի 13-ին:

Վահե ԱՆԹԱՆԵՍՅԱՆ