Խաչվերաց, Ուլնոց, Գինետոն

Տոնն ունի վաղ հեթանոսական արմատներ: Ուլը միակ կենդանին է, որ ուտում և փչացնում է խաղողի վազը, այդ պատճառով էլ այս տոնին ուլ են մորթել և թոնրում խորովել: Այստեղից է առաջացել նաև «քավության նոխազ» արտահայտությունը:

Այս տոնի խորհուրդն այն է, որ խոր աշուն է, բերքահավաք,  ավարտվում է տնտեսական տարին, մարդիկ պահուստ են կուտակում` ձմռանը նախապատրաստվելու համար: Այսինքն` աշնանամուտի տոն էր, որ նշվում էր խրախճանքով, լի ու տոնական սեղաններով: Ուլնոցը նաև գինետոն է եղել և տոնի ժամանակ սեղաններին առատ գինի է դրվել:

Քրիստոնեության ժամանակ խաչ էին սարքում, զարդարում ծաղիկներով, հատկապես` ռեհանով: Տոնին հաջորդում է մեռելոցը, որի խորհուրդն այն է, որ աշնան բարիքներից «մաս էր հանվում» հանգուցյալներին: Տոնին նախորդող գիշերը երգ ու պարով, երաժշտության ու խաղերի ուղեկցությամբ ուլերն էին մորթում, կախում թոնրում` խորովելու: Ուլի տակ նախապես թոնրի մեջ դնում էին ձավարով լի կաթսան:

Առավոտյան ուլի բուդը տրվում էր քահանային, սա կոչվում էր մեռելափայ: Զոհաբերության յուրահատուկ ծես կար այս տոնին. ուլի մսերը և թոնրում պատրաստված ձավարեղենը, լավաշի մեջ փաթաթած, դնում էին գերեզմանաքարերի վրա: Լինելով «գերեզմանների» օր` սա միաժամանակ տոն էր, և ողբի ու սգի օր չի համարվել հայոց մեջ, այլ հիշատակի ու հաղորդակցման: Շատ հաճախ, անգամ հենց գերեզմաններում տոնակատարություն է իրականացվել, որ ուղեկցվում էր խաղ ու ծիծաղով, երգ ու պարով: Սրանով հայ արորդիներն իրենց երկրային կյանքի բարիքներն ու ուրախությունները բաժին են հանել իրենց հանգուցյալներին ու հաղորդակցվել նրանց հետ:

Սբխեչը նաև ուխտագնացությունների տոն էր: Այդ օրը Հայաստանի շատ վայրերում մարդիկ համայնքներով ուխտի էին գնում հեռավոր վայրեր, հիմնականում բարձունքներում և լեռնագագաթներին գտնվող վանքերն ու մատուռները, այնտեղ կատարում իրենց ուխտը:

Ընդհանուր առմամբ` հնում տոնի խորհուրդն իր մեջ ամփոփել է աշնան գալուստը, տնտեսական տարվա` մի փուլից մյուսն անցնելը:

Սբխեչը հայոց մեջ ամենատարածված, ամենամասսայական տոներից է, որ պարտադիր նշվում է բոլորի, հատկապես այն ընտանիքների կողմից, որոնք վերջերս կորուստ են ունեցել: Այնքան մեծ էր Սբխեչի նշանակությունը, որ անգամ այն «կտրում» էր մյուս նշվող միջոցառումները` հանգուցյալի տարին, քառասունքը…

Այժմ տոնը Ժողովրդի մեջ տարածված է Սբխեչ կամ Ուլնոց անվամբ, իսկ քրիստոնեական տոնացույցում Խաչվերաց տոնը նշվում է ամեն տարի սեպտեմբերի 14-ին նախորդող կամ հաջորդող կիրակի, և այն Հայ առաքելական եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից վերջինն է:

Ըստ ավանդության` 610 թ. սկսված պարսկա-բյուզանդական պատերազմի ժամանակ 614 թ. պարսիկները Խոսրով Բ արքայից արքայի հրամանատարությամբ գրավում են Երուսաղեմը և գերեվարում Հիսուսի խաչափայտը: Բյուզանդական Հերակլ կայսրը 627 թ. պարսիկներին հաղթելով` խաչը վերադարձնում է Երուսաղեմ և կրկին հանձնում Սբ Հարության տաճարին: Հերակլ կայսեր այս արշավանքին մասնակցել է նաև հայոց զորքը` իշխան Մժեժ Գնունու հրամանատարությամբ: Բյուզանդական զորքի հետդարձի ճամփան անցնում էր Հայաստանով, և, ավանդության համաձայն, հայոց Կարին քաղաքում խաչի դրված տեղից վճիտ աղբյուր է բխում, և այդ տեղում հետագայում կառուցվում է Խաչավանքի եկեղեցին: Ըստ ավանդության` Երուսաղեմում Հերակլ կայսրը խաչափայտն անձամբ է իր ուսերի վրա տանում է մինչև Գողգոթա և դնում Տիրոջ գերեզմանին կառուցված Սբ Հարության տաճարում: Այստեղից էլ տոնի անվանումը` Խաչվերաց, այսինքն` խաչը վեր բարձրացնել:

Քաշիկա

1 կգ յուղոտ միս

1 կգ ձավար

աղ

Կաթսայի մեջ շերտերով շարել ծեծած ու տաք ջրով թրջած ցորենը և մսի յուղոտ կտորները: Կաթսան ամուր փակել և դնել թոնրում: Քաշիկան պետք է եփել ողջ գիշեր: Ավանդության համաձայն` տոնական ճաշը պետք էր եփել առանց խառնելու, որպեսզի տարին առանց խառնակությունների անցներ:

Ուլի խորովու

Հաճարի ձավարը թրջել աղի ջրի մեջ, մաղով քամել, լցնել յուղով պատած կավե ամանի մեջ: Վրան դարձյալ յուղ քսել և ջուր լցնել` մեկ բաժակ ձավարին երկու բաժակ ջուր: Պատրաստել սոխառած: Ձավարով լցված կավե ամանը դնել թոնրում, վրան կախել ուլը, փակել թոնրի բերանը: Խորովելուց հետո ուլը կտրատել, դնել ափսեի մեջ, մաղադանոսով զարդարել: Ձավարը մատուցել առանձին` վրան սոխառած լցնելով: Տոնական սեղաններին ուլի խորովածը մատուցում են ամբողջական:

Մշոշ

2 բ. ոսպ

1/3 բ. ծիրանաչիր

1/3 բ. սալորաչիր

1/3 բ. ընկույզ

2 ճ. գ. յուղ

2 սոխ

կանաչի

աղ

Ոսպը խաշել, ավելացնել մանրացրած չրերն ու սոխառածը, մատուցելիս խառնել մանրացրած կանաչին:

Ղափամա

1 միջին դդում

1 բ. բրինձ

1 բ. չրեր

1 բ. ընկուզեղեն

2 ճ.գ. յուղ

դարչին

բահար

աղ

Կտրել դդումի գլուխը այնպես, որ կափարիչ լինի իրեն: Ապա մաքրել դդմի միջուկը: Մանրացնել չրերն ու ընկուզեղենը և տաքացնել յուղի մեջ: Ավելացնել բրինձը, համեմել և լցոնել դդմի կեսը: Լցնել ջուրը` ծածկելով բրինձը:

Ծածկել դդումի բերանը իր իսկ կափարիչով և եփել փռի մեջ մեղմ կրակով, մինչև ջուրը ներծծվի, և բրինձն ու դդումը եփեն:

Երևանի գաթա

Առանց թթխմորի պատրաստել շերտախմոր, ծածկել սրբիչով և կես ժամ դնել տաք տեղում:

Պատրաստի խմորը բաժանել 500 գ գնդերի: Յուրաքանչյուր գունդ առանձին գրտնակել 2 մմ հաստությամբ շերտերի և վրան յուղ քսել: Այնուհետև խմորի շերտը երկտակել, նորից գրտնակել և յուղ քսել: Կրկնել 4-5 անգամ:

Շերտավոր դրոժային խմորը գլանաձև փաթաթել ու բաժանել 200 գ կտորների: Յուրաքանչյուր գունդ գրտնակել և դարձնել կլոր բլիթ, բլիթի կենտրոնում դնել խորիզը, բլիթի ծայրերը միացնել, նորից կլոր ձև տալ և նախշել:

Գաթան դնել յուղ քսած փայլաթիթեղի վրա, վրան քսել ձվի դեղնուց և ծակծկել պատառաքաղով: 30-35 րոպե թխել տաք ջեռոցում:

Խորիզի համար անհրաժեշտ են` 800 գ ալյուր, 400 գ շաքարավազ, 400 գ հալած յուղ:

Խմորի համար անհրաժեշտ են` 1200 գ ալյուր, 200 գ հալած յուղ, 15 գ դրոժ, 0,4 մլ գոլ ջուր: Խմորը գրտնակելու և շերտավորելու համար անհրաժեշտ են 300 գ հալած յուղ, երեսին քսելու համար` 4 ձվի դեղնուց:

Վահե ԱՆԹԱՆԵՍՅԱՆ