Վարդան Դևրիկյան. «Իրենց «աբիժնիկությունը» փորձում են այդպիսի բնորոշումներով արդարացնել»

 ԳԱԱ Գրականության ինստիտուտի տնօրեն Վարդան Դևրիկյանի հետ հանդիպելու առանձնակի առիթ կար: Իմացանք, որ վերջերս այցելել է Վենետիկի Սուրբ Ղազար կղզի, բացի այդ, մեր երկրում նշվում է գրատպության 500-ամյակը:

 – Պրն Դևրիկյան, ասում են՝  Մխիթարյաններն իրենցից հետո այնպիսի հետք են թողել, որ ով գնում է Սբ Ղազար, չի ցանկանում հետ վերադառնալ, ինչ–որ առեղծվածային ձգողականություն կա…

– Գիտեք,  իմ կյանքում Վենետիկը երկու տեսանկյունով գոյություն ունի: Վենետիկում գեղարվեստի փիլիսոփայությունն է իշխում, իրապես կարելի է ասել՝ Վենետիկը մարդկային տոն է: Ասենք՝ Երուսաղեմը  աստվածային է: Եթե Երուսաղեմում զգում ես Աստծո շունչը, ապա Վենետիկում զգում ես մարդկային միտքը, հանճարը՝ էսթետիկական, գեղարվեստական առումով: Երկրորդ`՝ Վենետիկը շատերիս համար եղել է և կա Մխիթարյան միաբանության Սուրբ Ղազարով: Եվ պատահական չէ, որ իմ գիտական ատենախոսությունը հենց Մխիթարյանների՝ Ղևոնդ Ալիշանի և Մխիթարյան գրականության, Մխիթարյանների գեղագիտական ըմբռնումների, հայացքների մասին էր:

Երբ առաջին անգամ բախտ ունեցա Սուրբ Ղազար կղզի գնալու, 2006-ին էր, արդեն կարծես թե հեռակա ամեն ինչ գիտեի: Նույնիսկ Մխիթարյան միաբանները զարմացան, թե ոնց եմ ամեն ինչ այսքան լավ հիշում: Տարիների ընթացքում կապվեցի Մխիթարյանների հետ, քանի որ երկար տարիներ աշխատել եմ Մայր աթոռում, և նրանց հետ կապը միշտ կար, հետո Երուսաղեմի հայոց պատրիարքարանում եմ եղել, ապա մի որոշ ժամանակ Արամ վեհափառը կանչեց Անթիլիաս՝ աշխատելու:

Այս անգամ Վենետիկ էի գնացել ԳԱԱ Գրականության ինստիտուտի տնօրեն պրն Ավիկ Իսահակյանի հետ: Մի հետաքրքիր աշխատանք ենք անում, մոտավորապես այսպես ենք վերնագրել. «Վենետիկի հայկական հիշատակներն ու վենետիկյան գրականությունը մեր մշակույթում»… Դրանից բացի, հայկական գրատպության հետ կապված բազում հարցեր կային, իմ աշխատանքներում սկզբնաղբյուրային առումով որոշ ճշգրտումների, պարզաբանումների կարիք կար: Այնքան շուտ անցան օրերը…

– Լսել եմ, որ հայ գրատպության 500-ամյա տոնակատարությունների ֆոնին նոր գիրք եք պատրաստում...

– Այո, հայ գրատպության 500-ամյակի շրջանակում, պետական պատվերով, եռահատոր մի աշխատանք եմ պատրաստում, որի առաջին հատորը մինչև սեպտեմբերի սկիզբը լույս կտեսնի: Առաջին հատորի վերնագիրն է «Հայ գիրքը աշխարհի խաչմերուկներում»: Այն ընդգրկում է հայ տպագրության առաջին դարը` Վենետիկից՝ Հռոմ: Երկրորդ հատորը, որը լույս կտեսնի կա՛մ այս տարեվերջին, կա՛մ մյուս տարեսկզբին, կոչվում է «Լվովից՝ Ամստերդամ» և շոշափում է XVII դարի հայ գրատպության խնդիրները: Եվ վերջին՝ երրորդ հատորը՝ «Սուրբ Ղազարից՝ Սուրբ Էջմիածին», նվիրվում է Մխիթարյաններին, հայ գրքին, թե ինչպես հայ գիրքը իր դեգերումների մեջ եկավ, հասավ հայոց աշխարհ:

Բովանդակային առումով էլ կարելի է ասել, որ հայ գիրքը մինչև այսօր բավական խորությամբ քննվել է երեք տեսանկյունից՝ արվեստագիտական տեսանկյունից, հայ գրքարվեստի տեսանկյունից: Օրինակ՝ Գարեգին Լևոնյանի «Հայ գիրքը և տպագրության արվեստը» գործում շատ գեղեցիկ ցույց է տրվում տպագրական արվեստը, իսկ Լեոն հայ գրքի պատմությանը նվիրված երկու նշանավոր հատոր ունի. նա հայ գիրքը քննում է հայ ժողովրդի պատմության և մշակույթի պատմության համապատկերում:

Վերջապես երրորդ՝ գրքագիտական առումով, կարելի է ասել, անգերազանցելի է Ռաֆայել Իշխանյանի «Հայ գրքի պատմությունը», որի առաջին հատորը մեծանուն գիտնականը գրեց և, ցավոք, դա էլ ավարտվում է 18-րդ դարով: Դրանից բացի, Իշխանյանը մի գիրք էլ ունի, որ կոչվում է «Հայ գիրքը». այն հասնում է մինչև 1920-ական թվականները, որտեղ համառոտ, ակնարկային ձևով թվարկում է հայ գրքի պատմության տարբեր կենտրոնները: Եվ անհամեստություն չլինի, մնում էր վերջին քայլը, որը, կարելի է ասել, ամենակարևորն էր: Վերջիվերջո, գիրքն ինչո՞վ է գիրք. նրա մեջ եղած նյութով, բովանդակությամբ: Որքան էլ տարօրինակ է, հայ գրքի պատմությունը երբեք չի քննվել ստեղծված գրքի բովանդակությամբ, այսինքն՝ հայ գրքի պատմությունը չի վերլուծվել նրա մեջ եղած ստեղծագործությունների պատմությամբ: Այս եռահատորը պատրաստելուն ինձ մղեց թե՛ 500-ամյա հոբելյանը և թե՛, իհարկե, Մխիթարյանների Սբ Ղազար կղզին:

– Գրքերը ընթերցողների լա՞յն զանգվածի համար են:

– Միշտ աշխատում եմ այնպես գրել, որ միայն մասնագիտական շրջանակի համար չլինի: Խորհրդային շրջանում էլ չէին գրում բոլորի համար, նախաբանում նշում էին՝ նախատեսված է մասնագետների և ընթերցողների որոշակի շրջանակի համար: Ամեն դեպքում, ինչ որ գրել եմ,  գուցե դրանից անգամ տուժել եմ,  գուցե դրա պատճառով ինչ-որ  չափով գրածներս լուրջ չեն ընկալվել, բայց միշտ նկատի եմ ունեցել ընթերցողների  լայն շրջանը:

Դա առաջին հերթին  շարադրանքի դժվարություն է պահանջում, որովհետև այն, ինչ գիտական տիրույթում ինքնին հասկանալի է (օրինակ՝ եթե գրում եմ «ճաշոց», նեղ շրջանակին բացատրելու կարիք չկա), բայց երբ գրում ես ավելի լայն շրջանակի համար, ապա թեկուզ նուրբ ձևով, պետք է բացատրես: Հետո ասեմ, որ բարդ գրելը  գիտական խելոքության նշան չէ, բարդ շարադրանքը ցույց է տալիս, որ նյութը քո մեջ մարսված չէ:  Մարսված նյութը շատերի համար բավականին պարզ ու հասկանալի է լինում:

– Վերջերս հրատարակիչները մամուլի ասուլիս տվեցին ու ասացին, որ այսօր գրքերը չեն վաճառվում: Տպագրվում են 100-300 օրինակով և չեն սպառվում:

Համեմատականը տարված էր խորհրդային ժամանակների հետ, երբ մարդիկ պատրաստ էին ժամերով հերթ կանգնել սիրված հեղինակի գիրքը ձեռք բերելու համար…  

– Դա մի քանի բանով է պայմանավորված: Խորհրդային Միությունը գաղափարականացված երկիր էր: Հիմա կարևոր չէ, թե այդ արժեքները ինչքանով են ընդունելի կամ անընդունելի: Օրինակ՝ «Միլիոն՝ հայրենիքին» շարժումը կար, յուրաքանչյուրը մտածում էր հայրենիքին օգնելու մասին: Անշուշտ, գաղափարական երկրում գրականությանը առաջնային տեղ պետք է տրվեր: Մեկը դա էր: Երկրորդ՝ այն ժամանակ կյանքն անհամեմատ ավելի բարեկեցիկ էր, և այդ բարեկեցության մեջ մարդիկ իրենց կարող էին թույլ տալ վճարել գրքի համար: Իսկ հիմա տիրում է հետաքրքիր սոցիալական դարվինիզմ: Ինչ-որ  առումով մեզ մոտ անպաշտպանություն կա. ոնց որ մարդն է ինքն իր համար պատասխանատու: Միգուցե սա լավ է, որովհետև այն առաջընթաց է բերում և ոչ լճացում: Եվ երրորդ՝ կյանքն ինչքան դինամիկ է դառնում, այնքան կարդալու համար է քիչ  ժամանակ մնում, հետո էլ՝ մարդկանց սկսում է հետաքրքրել ինֆորմացիան, ոչ թե մտքերը… Դրա համար էլ ստեղծում են այդ սեղմագրերը. դա, ամեն դեպքում, գրականություն չէ: Գրականության խնդիրն այն չէ, թե ինչի մասին ես գրել, այլ այն է, թե ինչպես ես գրել:

Օրինակ՝ մորը նվիրված հազարավոր բանաստեղծություններ կան, բայց, ասենք, Չարենցի «Մայր իմ անուշը» կամ Հայաստանին նվիրված «Ես իմ անուշ Հայաստանին»-ը հանճարեղ են:

– Կարո՞ղ ենք ասել, որ կա նաև համացանցի՝ ինտերնետի գործոնը:

– Այո, շատերը հիմա ասում են, որ ինտերնետը խժռեց հենց թերթերի թղթային տարբերակները: Հիմա համակարգչային գրքերն էլ որ նայում ենք, տեսնում ենք, որ տպագիր գրքի որոշակի պատրանք են ստեղծում: Գիրը իր փոխանցականության մեջ տարբեր դրսևորումներ է ունեցել… Հետո էլ անընդհատ քննադատում ենք ժողովրդին, թե չեն կարդում, պետությանը քննադատում ենք, որ գրահրատարակչության համար նպաստավոր պայմաններ չի ստեղծում: Չարենցն ասում էր. «Եթե ուզում ես երգդ լսեն, ժամանակի շունչը դարձիր»: Օրինակ՝ վերցնենք Ռուսաստանից բերված գրքերը: Դրանք անհամեմատ ավելի թանկ են, կարելի է ասել` համեմատության եզր չկա, բայց մարդիկ ավելի շատ նախընտրում են գնել ռուսական գրքեր… Եվ ես չէի ասի, որ բոլոր գնորդները ռուսախոս են, նրանց զգալի մասը նույնիսկ ռուսերենին անհամեմատ վատ է տիրապետում… Գուցե այդ գրքերը աղմկահարույց են, անբարո են, կրքեր բորբոքող են, կրիմինալ են, բայց որոշակի գրքարվեստ կա, այդ ամենն այսօրվա շնչին է համապատասխանում:

– Այսինքն՝ գրատպության 500-ամյա պատմություն ունեցող Հայաստանը չի կարողանում քայլել ժամանակի հետ և ընթերցողին ներկայացնել այսօրվանը...

– Չէ, ես նման կտրուկ հայտարարություն չեմ անում: Ինչո՞ւ չի կարողանում քայլել, պարզապես այս տարիներն էլ՝ պատերազմական, դժվար, երկրի սահմանափակությունը, որոշակի ազդեցություն ունեցան գրատպության զարգացման վրա: Օր օրի գրախանութներ են բացվում, նշանակում է՝ վաղն այդ խանութներում գրքի համար մի փոքրիկ անկյուն է լինելու: Նույնիսկ Վենետիկի պես տրադիցիոն քաղաքում էլ գրքերը միախառնված են վաճառվում…

– Չնեղանաք հարցից, բայց ինչպե՞ս կմեկնաբանեք այն մարդկանց տեսակետը, որոնք ասում են, թե ծիծաղելի են գրքի 500-ամյակին նվիրված միջոցառումները...

– Գիտեք, այդ մարդիկ գուցե ինքնահաստատման խնդիրներ ունեն, կյանքից «աբիժնիկ» են, և իրենց «աբիժնիկությունը» փորձում են այդպիսի բնորոշումներով արդարացնել: Հռչակվելը գրքի համաշխարհային մայրաքաղաք իսկապես ֆանտաստիկ հաջողություն էր: Գուցե 80%-ով մենք պարտական ենք մեր նախնիներին՝ Հակոբ Մեղապարտին և մյուսներին, որովհետև դա անցյալի համար մեզ տրված բան էր, բայց մեծ աշխատանք է կատարվում: Հենց էնպես ոչինչ աշխարհում չի տրվում: Սփյուռքը, իհարկե, մեծ ներդրում ունի, բայց եթե մենք պետություն չունենանք, ու այդ պետությունը մի որոշակի աստիճանի չլինի, ոչինչ չի լինի: Քրդերը, ասորիները մեզնից պակաս մշակույթ չունեն, նրանք այսպիսի ծրագրեր չեն կարող իրականացնել, որովհետև ամեն ինչ ունեն, բացի մի բանից՝ պետությունից:

Հարցազրույցը վարեց

Միքայել ԱՀԱՐՈՆՅԱՆԸ