Թումանյանը բնագրով կարդալը համշենահայ ռեժիսորի համար դեռ երազանք է

 Փորձված մեթոդ է` այն հարցերում որտեղ քաղաքականությունն «անզոր» է, օգնության ձեռք է մեկնում մշակույթը: Իրական արվեստագետները հաճախ կարողանում են անել շատ բան` կապեր ստեղծել, երկխոսության առաջին քայլեր ձեռնարկել, որոնք հաճախ հիմք են հանդիսանում այլ ոլորտներում հետագա համագործակության համար: Մշակութային երկխոսության հնարավորության, այդ հարցում արվեստագետների դերի եւ կարեւորության մասին «Արմենպրես»-ը զրուցեց «Ոսկե ծիրան» երեւանյան միջազգային 9-րդ կինոփառատոնի շրջանակներում Հայաստան ժամանած  համշենահայ ռեժիսոր Օզջան Ալփերի հետ:  Նրա հեղինակած «Աշուն», «Մամի» եւ «Ապագան ձգվում է հավերժ» ֆիլմերը Թուրքիայում քննարկումների նոր ալիք են բարձրացրել:

  –Պարո‘ն Ալփեր, ի՞նչը ստիպեց Ձեզ վերցնել տեսախցիկը եւ սկսել ֆիլմեր նկարահանել:

Կային հարցեր, թեմաներ, որոնք որոշեցի պատկերել, ցույց տալ եւ հենց դա էլ ստիպեց ֆիլմ նկարահանել: Մասնակցեցի Միջազգետքի մշակութային կենտրոնի եւ Նազիմ մշակույթի տան կինոսեմինարներին, կինոյի դասընթացների գնացի, որից հետո տարբեր ֆիլմերում սկսեցի ռեժիսորի ասիստենտություն անել: Ես կարող էի նաեւ ասելիքս փոխանցել արվեստի մյուս ճյուղերի միջոցով, կարող էի դա անել, բայց կինոն ընտրեցի:

–Ֆիլմերում արծարծում եք քաղաքական խնդիրներ, խոսում Հայաստանի եւ Թուրքիայի համար նուրբ հարցերի մասին, սակայն չեք ցանկանում, որ այն քարոզչություն դառնա: Դա հնարավո՞ր էարդյոք:

Քաղաքական խնդիրներն արծարծելով` ես լոկալ առումով խոսում եւ պատմում եմ այդ երկրների մարդկանց մասին, ես մարդու համար եմ աշխատում եւ դրանով իսկ արծարծում եմ Թուրքիայում առկա քաղաքական խնդիրները: Մեկ այլ ռեժիսոր նույնն անում է, օրինակ` Լատնինական Ամերիկայում կամ Մեքսիկայում, խոսում իրենց խնդիրների մասին, եթե ես էլ այդտեղ ապրեի, հավանական է, որ ես էլ նույն գործով զբաղվեի: Անհրաժեշտ է մշակույթը տարանջատել քաղաքականությունից. այն պետք է ավելի վեր դասել: Արվեստը նպաստում է մարդուն եւ նրա հոգին տեսնելուն, ես էլ արվեստը ստեղծելիս նայում եմ իմ հոգում գոյություն ունեցող աշխարհին, երկրին, Թուրքիային եւ դրանով իսկ պատմում եմ նաեւ քաղաքական խնդիրների մասին, բայց դա չեմ անում քարոզչության համար: Լրիվ հակառակն է ստացվում. ես փորձում եմ մարդու եւ արվեստի իրականությունը ճիշտ եւ գեղեցիկ ներկայացնել, քանի որ իրականը հենց դա է:

 –Կարո՞ղ է մշակույթը երկու պետությունների մեջ հարցեր լուծել` այն պետությունների, որոնք չունեն դիվանագիտական հարաբերություններ:

Այս հարցը արծարծվում է ոչ միայն Թուրքիայում, այլ ամբողջ աշխարհում` արդյոք մշակույթը կարող է հարցեր լուծել քաղաքականության մեջ: Ըստ էության, իհարկե չի կարող, սակայն կարող է օգնել երկու կամ ավելի ժողովուրդների, որպեսզի համակրանք առաջանա: Օրինակ, եթե իմ ֆիլմերն էլ նման բանի պատճառ դառնան, ապա շատ կուրախանամ: Տասնհինգ- քսան տարի առաջ նման խնդիրների մասին առհասարակ չէին խոսում եւ մարդիկ այդ ժամանակ միայն պետության միջոցով էին տեղեկանում «իրականության» մասին, սակայն «Ոսկե ծիրան»-ի Հայ-թուրքական կինոպլատֆորմի միջոցով ակտիվացել է երկկողմ համագործակցությունը: Թուրքիայից եւ Հայաստանից շատ երիտասարդ ֆիլմարտադրողներ սկսել են փոխադարձ այցելություններ անել: Եվ մարդիկ այստեղ գալով` հասկանում են, որ շատ են նման եւ մոտ: Այս ամենը նպաստում է, որ փոխվի մարդու ենթագիտակցությունը, կոտրվի նախկին մտածելակերպը: Եթե Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ համագործակցությունն ակտիվանա արվեստի բնագավառում, ապա դա երկու երկրների ժողովուրդների հարաբերությունների համար շատ լավ եւ օգտակար կլինի:

–Կարելի՞ է եզրակացնել, որ արվեստագետները հատուկ դեսպաններ կարող են դառնալ այն ժամանակ, երբ կա դրա անհրաժեշտությունը:

Այո, ոչ թե քաղաքական, այլ մշակութային դեսպաններ կարող են լինել: Ես Թուրքիայից այս փառատոնին մասնակցած շատերի հետ եմ խոսել եւ իրականում նրանք լինելով ազգայնական` միաժամանակ նաեւ իտելեկտուալ եւ ժողովրդավար անձիք, այստեղ գալով փոխում են իրենց պատկերացումները` ասելով, որ «նրանք մեզ շատ նման են»: Այսինքն` այս «երկխոսությունն» իրականում շատ լավ բան է: Նույնը կատարվում  է նաեւ Թուրքիա մեկնած հայերի հետ. նրանք չեն շրջում` գլխներում Ցեղասպանության խնդիրը պահած: Կամ էլ շատ թուրքեր չգիտեն այդ խնդրի մասին, այդ պատճառով հայերին տեսնել եւ զրուցելը շատ «գեղեցիկ» մի բան է ստացվում: Իհարկե, եթե դիվանագիտական հարաբերությունները վերականգնվեն եւ այստեղ դեսպանություն բացվի, ապա ավելի շատ բան հնարավոր կլինի մշակութային բնագառավում անել: Եվ դրա բացակայության պարագայում, շատ բան  անելը դժվար է ստացվում:

 –Ձեր ֆիլմերը նկարահանելիս ճնշումների հանդիպել կամ հանդիպու՞մ եք:

Թուրքիայում շատ տարբեր մտածելակերպ ունեցող մարդիկ կան` ինչպես Հայաստանում: Միգուցե դրսից նայելիս Թուրքիայի հասարակությունը միագույն է երեւում, սակայն իրականում Թուրքիան նաեւ մշակութային եւ քաղաքական առումով շատ տարբեր է: Իհարկե, Թուրքիայում շատ մեծ խնդիրներ կան, որոնց մասին խոսվում է երկրում, եւ այդ տեսանկյունից ես իմ գործն անելիս շատ չեմ վախենում: Միայն դրսից նայելիս է այդպես թվում:

–Այնուամենայնիվ, «Մամի» ֆիլմի համար (համշենի բարբառով նշանակում է` տատիկ) 2001թ–ին Ձեզ մեղադրանք առաջադրվեց թուրքական օրենսգրքի 8-րդ հոդվածով (որ հետո դարձավ 301 հոդված` թուրքական ինքնությունը վիրավորելու համար): 

Դա նախկինում էր, դրանից հետո այդ օրենքը փոխվել է, փակվել են զինվորական դատարանները, դրանից հետո որեւէ խնդիր չի եղել: Իմ ֆիլմերից երկուսը ստեղծվել են Թուրքիայի մշակույթի նախարարության աջակցությամբ: Միգուցե տասը-տասնհինգ տարի առաջ սա հնարավոր չլիներ, սակայն հիմա նախարարությունն աջակցում է: Այսինքն, շատ բաներ փոխվում են:

 –Իսկ ինչի՞ շնորհիվ կամ արդյունքում է փոխվել:

Միայն Եվրոպան չէ պատճառը, այլեւ ժողովրդի մեջ առկա դեմոկրատացման պայքարը: Թուրք ժողովուրդը ցանկանում է ապրել ժողովրդավարական եւ հավասար պայմաններում: Այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ է չխառնել պետությունն ու ժողովուրդը. դրանք տարբեր բաներ են: Օրինակ ես Հայաստանի, Վրաստանի վարած քաղաքականության հետ կարող եմ համաձայն չլինել, բայց խնդիր չունեմ հայ կամ վրացի ժողովուրդների հետ: Հենց հակառակը` անհրաժեշտ է, որպեսզի ժողովուրդները միմյանց հանդեպ թշնամական զգացողություն չունենան:

–Բազմաթիվ կինոփառատոնների եք մասնակցում, միջազգային հանրության առաջ ասո՞ւմ եք Ձեր հայ լինելու մասին:

Ես ասում եմ իմ համշենցի հայ լինելու մասին: Ասում եմ այդ մասին նաեւ Թուրքիայում, ես նման խնդիր չունեմ: Սակայն չեմ սիրում դա օգտագործել քաղաքական առումով, չեմ սիրում, որ այդպես է ընկալվում: Ես սկզբում մարդ եմ, հետո համշենցի հայ:

–Կարո՞ղ ենք ակնկալել, որ մի օր Հայաստանի եւ հայերի մասին այստեղ ֆիլմ կնկարահանեք:

Եթե ես գամ Հայաստան, ցանկանում եմ նկարել հայ ժողովրդի դժվար կյանքի մասին` ցույց տալով առկա խնդիրները: Գուցե դա այստեղի ֆիլմարտադրողներին դուր չգա: Ես աշխատում եմ իրականությունը պատկերելու համար, ժողովրդի կենցաղը, տնտեսական դժվարությունները:

 –Ցանկանու՞մ եք հայերեն սովորել:

Այո, իհարկե: Իմ ցանկությունն այն է, որ բացի բանավորից նաեւ համշենահայերը գիր ունենան: Եթե հնարավորություն ունենամ, կցանկանամ, որ ապագա սերունդներս իրենց գրավոր լեզուն սովորեն: Եթե լեզվի գրին չտիրապետես, դժվար կկարողանաս այդ լեզվի, մշակույթին տիրապետել: Կցանկանայի Թումանյան կարդալ սեփական բնագրով, ոչ միջնորդավորված թարգմանությամբ:

–Այժմ ինչի՞ մասին եք երազում:

Կովկասի ժողովուրդների համատեղ բնակվելու, տարածաշրջանում առանց խոչընդոտների տեղաշարժվելու մասին: Երազում եմ, որ աշխատողները համարժեք վարձատրություն ունենան եւ երկրի հարստությունը չգնա մի քանի մարդկանց գրպանը, այլ ժողովրդի կոսղմից հավասար օգտագործվի: Գյուղացիների երեխաները եւս համերգներ, ֆիլմեր դիտելու հնարավորություն ունենան:

Թեեւ ռեժիսորը չցանկացավ մանրամասն խոսել իր մանկության, հայ ինքնության հետ առաջին«ծանոթության» մասին, սակայն զրույցի վերջում նշեց.

-Շատ հաջողակ մանկություն եմ ունեցել սարերում, հայ լինելու մասին առաջին անգամ իմացել եմ, երբ ուսումնարանում էի սովորում: Սակայն չեմ սիրում խոսել այս մասին: Այս պահին ավելի կարեւոր եմ համարում իմ նկարած ֆիլմերը:

Հարցազրույցը` Արուսիկ Զախարյանի, Արաքս Կասյանի

Լուսանկարները` Արեւիկ Գրիգորյանի

Արմենպրես