Ամերիկյան ստրկուհին

Հեռախոսազանգը հնչեց շաբաթ առավոտյան մոտավորապես ժամը տասին. օվկիանոսի այն ափին ժամանակը ճիշտ էին հաշվել: Ձայնը ծանոթ չէր ու հարկավոր էր մի քանի րոպե, որպեսզի հիշեի. մեր համադասարանցիներից էր, որի մասին արդեն երկար ժամանակ՝ մոտ տասը տարուց ավելի, ոչ մեկը ոչ մի լուր չուներ: Պարզվեց, որ Զառան Ամերիկայում է՝ Նյու Յորքում, արդեն 8 տարի: 1999-ի գարնանը 6 ամսով մեկնել էր, որը ձգվել էր տասը երկար տարիներ… Մենք մոտ մեկ ժամ զրուցեցինք: Երկու շաբաթից նա նորից զանգահարեց, հետո նորից… Զանգում էր երկու շաբաթը մեկ ու խոսում էր, խոսում, լալիս, երբեմն դառը կատակներ անում, ծիծաղում ու նորից խոսում… Նրա զանգերից էլ ծնվեց այս պատմությունը:

«Ես նրանցից եմ, ում կոչում են բեբիսիթր, այսինքն՝ դայակ: Բայց ես դայակ չեմ, ես խնամում եմ մի ծեր կնոջ, որը, գրեթե, ամբողջությամբ անդամալույծ է. նրա նմաններին այստեղ «բույս» են կոչում: Առաջ ես Սովետից ներգաղթած մի հրեայի ընտանիքում երեխաներին էի նայում ու տնտեսությունը վարում: Դա մեր շրջանում հաջողություն է համարվում, թեպետ ավելի քիչ է վարձատրվում: Փոխարենը` դու գործ ունես կենդանի մարդկանց հետ, ստիպված չես տանջալիորեն անգլերեն բառեր ընտրել՝ հարազատների հետ բացատրվելու համար: Ու գլխավորը՝ դու ստիպված չես օրվա ընթացքում մի քանի անգամ բարձրացնել, լվանալ ու ամեն կերպ խնամել, գրեթե, անկենդան մարդու մարմինը, «բույսի» հետ մենակ ապրել մերձքաղաքային ավանի հսկայական տանը՝ շաբաթը մեկ անգամ, կես ժամով շփվելով հարազատների հետ: Սա իրոք սարսափելի է, բայց ամեն անգամ, երբ մտածում եմ աշխատանքս փոխելու մասին, գլուխս կորցնում եմ. որտեղ եւ ինչ կգտնեմ ու որքան պետք է վճարել նոր տեղի համար: Էսպես էլ քարշ ես տալիս էս լուծը՝ ամեն գիշեր քնելով նույն մտքով. մի օր էլ անցավ, էլի մի քանի դոլար աշխատեցի…

Ինչպե՞ս հայտնվեցի Ամերիկայում: Շատ պարզ, ինչպես հարյուր հազարավոր մյուս կանայք՝ հայ, ռուս, վրացի, ուկրաինացի: Բոլորս նույն ճակատագիրն ունենք, ու, իրար հետ շփվելիս, չենք մտածում մեր ազգության մասին. մենք բոլորս ծնունդով Սովետից ենք, ավելի ճիշտ՝ հետխորհրդային տարածքից: Ամենավիրավորականն այն է, որ ամենածանր ժամանակները՝ 90-ականների կեսի ցուրտ ու մութ տարիները, մենք հաղթահարեցինք դժվարությամբ, ցավագին, բայց հաղթահարեցինք: Ամուսինս, որ շինարար էր, ինչ–որ բաներ էր նորոգում, փող աշխատում, երբեմն վաճառում էինք մեր ունեցվածքից՝ մեքենան, ավտոտնակը, ոսկիները: Սակայն դիմացանք, մնացինք Երևանում, թեկուզ մտածում էինք Ռուսաստան մեկնելու մասին: Երեխաներն ավարտեցին դպրոցը, կյանքն աստիճանաբար հունի մեջ մտավ, թվում էր՝ ամենադժվարը մնացել է հետեւում:

Դժբախտությունն անսպասելի եկավ: Մահացավ ամուսինս՝ 43 տարեկան, ինֆարկտ: Ասացին՝ ծանր տարիների հետեւանքն է: Դիմանում–դիմանում ես, հետո մի փոքր թուլանում ես, հոգնած սիրտդ դավաճանում է ու… Քեզ դեմ–հանդիման թողնում միայնակ կյանքի անողոքության հետ, երեխաների ու թոշակառու հոր համար պատասխանատվության հետ, որը ոչ ոք, իրոք, քեզ հետ չի կիսի, նույնիսկփ ամենամերձավոր հարազատը: Ես հարազատ քույր–եղբայր չունեմ, ամուսինս միայն մեկ քույր ունի, նա էլ մոր ու ընտանիքի հետ հազիվ Գյումրիում մի կերպ գլուխն է պահում: Ձեռքին ՝ երկու անչափահաս որդի, որ դեռ պետք է սովորեն, ոչ մի կոպեկ հոգեպահուստ, իսկ հաշվիչ մեքենաների մասնագետի` ինժեների մասնագիտությամբ կարող ես ամսական ստանալ լավագույն դեպքում 100-150 դոլար, քանի որ խորհրդային դիպլոմով 40-ն անց կանայք գործատուներին չեն հետաքրքրում: Ուրիշ ի՞նչ կարող էի անել: Գնացի տոնավաճառում առեւտուր անելու՝ անհաջող: Փորձեցի կրկնուսույց դառնալ. դժվարությամբ գտա մի աշակերտ՝ ամիսը 20 դոլարով: Փողն աղետալիորեն չէր հերիքում, հայրս փորձում էր թոշակն ավելացնել՝ ինչ–որ ողորմելի 2-3 հազար դրամ, տղաներս ման էին գալիս խունացած սվիտերներով ու ծակ կոշիկներով: Սակայն ամենասարսափելին ձմեռն էր, երբ ես պարզապես հնարավորություն չունեի բնակարանը ջեռուցելու: Կարծես, նորից սկսվեցին այն մղձավանջային տարիները, բայց այս անգամ` միայն ինձ համար: Գիշերները չէի կարողանում քնել. ուղեղս տենդագին աշխատում էր, ելք փնտրում: Ելքը հայտնվեց օվկիանոսից անդին` զանգով. լսելով իմ հուսահատ «անկապ մտքերի հեղեղը»` ընկերուհիս առաջարկեց մեկնել Նյու Յորք, աշխատել. «Մի քանի հազար բաքս կհավաքես, ամեն ինչ հեշտ կլինի»:

Տեր իմ Աստված, եթե իմանայի, թե ինձ ի՜նչ ճահիճ են հրավիրում: Բայց եթե նույնիսկ իմանայի, մի՞թե չքավորությունից բացի, ուրիշ այլընտրանք ունեի: Երեք շաբաթից իմ անձնագրում դրված էր ամերիկյան վիզան, ձեռքիս՝ Երեւան–Ամստերդամ–Նյու Յորք տոմսը: Ես հիմա գիտեմ, որ դա մեկ ուղղությամբ տոմս էր՝ հիշո՞ւմ ես մեր երիտասարդության տարիների երգը՝ One way ticket?:

Ես երկու շաբաթից լծվեցի աշխատանքի: Դա Օդեսայից մի հրեական ընտանիք էր, ես նայում էի նրանց երեխաներին ու հավաքում տունը: Ինձ վճարում էին շաբաթական 400 դոլար՝ հսկայական գումար: Ինձ համար ոչինչ չէի ծախսում, նույնիսկ հագուստ չէի գնում, մեկ երրորդն ուղարկում էի Երեւան, մնացածը` հետ գցում: Ընդհանուր առմամբ, ինձ վատ չէին վերաբերվում, միայն երբեմն–երբեմն իմ տեղն էին ցույց տալիս: Ստիպված էի դիմանալ, սակայն մի անգամ տանտիրուհին սկսվեց վրաս բղավել ու ինձ ստրուկի պես շշպռել: Ես փորձեցի առարկել, սակայն նա զզվանքով ընդհատեց. «Ձենդ կտրիր, քյասիբ: Ու հիշիր. դու այստեղ բացարձակապես իրավազուրկ ես ու ամբողջությամբ կախված ես ինձնից: Կուզեմ՝ իշխանություններին կհայտնեմ, որ դու ապօրինի ես աշխատում: Իսկույն դուրս կշպրտեն»:

Ու ես բերանս փակեցի: Այնտեղ՝ օվիանոսի այն կողմում, իմ երեխաներն ու հայրս կուշտ են ու հագնված, բանկում արդեն մի քանի հազար փող ունեի: Պետք էր դիմանալ, բայց ես սկսեցի թաքուն նոր աշխատանք փնտրել: Օգնեց նույն այդ ընկերուհիս. ներկայացրեց մի գործակալություն, որը զբաղվում է ինձ նմաններով: Սա իսկական բիզնես է, թրաֆիքինգի պես մի բան, միայն, գուցե, ոչ այդքան դաժան: Ու դու ընտրության հնարավորություն ունես` վերադառնալ: Սակայն այդ ընտրությունը տարիների հետ դառնում է ցնորական. դու վարժվում ես ստրկական կյանքին, իսկ ընտանիքը վարժվում է լիության, երկնքից ընկնող փողերին: Ու ավելի հաճախ է անցնում մտքով՝ իսկ ինչո՞ւ ամեն ինչ փոխել: Բայց այս ամենը` հիմա: Իսկ այն ժամանակ ես վճարեցի գրեթե իմ ողջ խնայողությունը՝ նոր աշխատանք գտնելու համար՝ իմ այս ներկայիս, ավելի լավ վարձատրվող: Միայն թե այն ժամանակ չէի մտածում, որ «բույս»-տատիկն էդքան երկար կձգի: Ահա արդեն յոթ ու կես տարի ես ապրում եմ գրեթե անտառում, երկհարկանի առանձնատանը` մեն–մենակ: Առավոտյան արթնանում եմ ժամը ութին ու սկսում եմ զբաղվել ծեր կնոջով: Փոխում եմ փամփերսը, կերակրում եմ, լվանում, լողացնում, լվացք անում եւ այսպես շարունակ: Ամեն օր` նույն բանը: Իմ միակ ուրախությունը երեխաներիս հետ խոսելն է, իմ զվարճալիքները՝ ամսական երկու հանգստյան օրերը, երբ գնում եմ քաղաք ու հանդիպում նոր ընկերուհիներիս՝ ինձ պես ստրուկների: Իսկ ամենամեծ ուրախությունս՝ երբ ինձ փող են վճարում, ու ես դրանք ուղարկում եմ տուն եւ փոխանցում բանկին:

Որդիներս արդեն մեծացել են, ավարտել` ինստիտուտը: Չգիտես ինչու` չեն աշխատում, ասում են թե` չեն ուզում տիրոջ համար ամիսը մի քանի հարյուր դոլարի համար բանել: Ավագ որդիս ինձնից բնակարան ուզեց. դրա համար գնաց իմ գրեթե չորս տարվա բոլոր խնայողությունները: Փոքրի համար մեքենա եմ գնել: Երկուսն էլ ընկերուհի ունեն, ու նրանք շարունակ խնդրում են ավելի շատ ուղարկել, ասում են՝ դոլարն արժեզրկվել է, իսկ կյանքն ավելի է թանկացել: Հետո ասում են, որ Երեւանում երիտասարդությունը շքեղ ու ճոխ է ապրում` ամոթ է նրանցից հետ մնալը: Հայրս խնդրում է ինձ վերադառնալ: Նա արդեն լրիվ հալից ընկել է, երեխաներս նրան բանի տեղ չեն դնում, պարզապես ուշադրություն չեն դարձնում: Նա ասում է, որ ես պորտաբույծներ եմ դաստիարակել, որ ես չպետք է կատարեի նրանց բոլոր քմահաճույքները: Ու հետո, նա սարսափելի ճշմարտություն է ասում. զավակներս չեն ցանկանում, որ ես վերադառնամ…

Ես այս ամենը հրաշալի գիտեմ, որովհետեւ նույն վիճակում են իմ բոլոր այստեղի ընկերուհիները: Այստեղ վրացուհիներ կան, ովքեր աշխատել են 15 տարի: Նրանց զավակները մեծացել են, ընտանիք կազմել, երեխա ունեցել, տուն ու մեքենա գնել: Նրանք էլ չեն ուզում, որ իրենց մայրը վերադառնա: Այստեղ մենք բոլորս հիվանդությունների տեր ենք դարձել ու այցելում ենք մեզ նման նախկին սովետական քաղաքացի բժիշկների, ովքեր մեզ անլեգալ ընդունում են, ու մեր երեսին ասում սարսափելի ճշմարտությունը. մենք բոլորս դանդաղ մահանում ենք, քանի որ անհնար է անհետեւանք ապրել մեր երեխաների, մեր ընտանիքների, մեր տան կարոտով…

Ես Երեւանում, բացի զավակներիցս ու հորիցս, ուրիշի հետ չեմ կարող խոսել: Ես այլեւս չեմ դիմանում ծերունու գանգատներին ու երիտասարդների անվերջանալի պահանջներին: Ինձ այնքան շատ է պետք մեկի հետ խոսել, պարզապես լալ, հոգիս դատարկել, պատմել իմ ցավերի մասին: Ու ես սկսեցի մտաբերել հին ընկերներիս հեռախոսների համարները…

Ես հրաշալի հասկանում եմ, որ պետք է վերադառնալ: Բայց սարսափելի է. փողերը կվերջանան, իսկ հետո ինչո՞վ ապրել: Որդիներս լսել անգամ չեն ուզում աշխատանքի մասին: Երբեմն ինձ թվում է, որ իմ իսկական զավակները մնացել են այն քաղցած 99 թվականում, իսկ այս կյանքից գոհ, հասակ առած անբաններն ուրիշի զավակներն են, որոնք իմ նկատմամբ ոչ մի զգացմունք չեն տածում: Իսկ ես այնքան եմ կարոտում նրանց, որ գիշերները քիչ է մնում սիրտս պայթի: Մի անգամ վճռեցի ու տոմս պատվիրեցի: Բայց երբ ավագ որդիս իմացավ այդ մասին, սառնորեն ասաց. «Իսկ դու մտածե՞լ ես, թե մենք ինչո՞վ ենք ապրելու»:

Այնպես որ, մեծ հաշվով ես այլեւս վերադառնալու տեղ էլ չունեմ: Ինձ ոչ ոք չի սպասում, բացի ծերացած հորիցս: Ես իմ որդիներին դարձրել եմ անհոգի պորտաբույծներ, իսկ ինքս էլ նրանց համար դարձել եմ փող մատակարարող մեքենա: Այս ճահիճը դանդաղ, բայց հաստատուն կլանում է, ու այն ինձ գրեթե լրիվ կուլ է տվել: Բայց ես ուրիշ ընտրության հնարավորություն ունեի՞:

…Զառան շարունակում է ինձ զանգել, ու ես զգում եմ, որ նա ինձնից սպասում է ոչ միայն պատասխան, այլեւ խթան, որ կօգնի նրան վերադառնալու: Տա Աստված՝ այդպես էլ լինի: Բայց միայն` նրա դեպքում: Իսկ օվկիանոսից այն կողմ նրա նման որքա՜ն կանայք կան, որ ժամանակին Ամերիկայի տոմս են գնել, որովհետեւ ուրիշ ճար չեն ունեցել: Դժվար ժամանակների զոհեր, ովքեր` ոչ իրենց մեղքով, չեն կարողացել հայրենիքում գտնել իրենց արժանի տեղն ու հանուն իրենց երեխաների կամավոր դիմել են ստրկության: Ու, եթե մի անգամ ձեր տանը գիշերն անսպասելի զանգ հնչի, ու դուք լսեք վաղուց մոռացված ձայնը, անկեղծ խոսեք ու ջանացեք համոզել ձեր զրուցակցին՝ մեկ ուղղությամբ հետդարձի տոմս վերցնել՝ դեպի տուն: