Թուրք լրագրողը ներկայացնում է թուրքական քաղաքներում հայերի մասին պատմող բացիկներ

Թուրք լրագրող Օսման Քյոքերը «Սիրելի եղբայրս. Հայերը Թուրքիայում 100 տարի առաջ» ցուցահանդեսի բացմանը

«Մեր քաղաքում էլ նախկինում հայեր կային»,- սա  Ստամբուլում բացված` 1900-1910 թթ. թուրքահայերի մասին պատմող բացիկների` «Սիրելի եղբայրս» ցուցահանդեսում ամենաշատ ասված արտահայտությունն էր:

Ստամբուլյան ցուցադրումից 4 տարի    անց  Մոսկվա կինոթատրոնում `սեպտեմբերի 15-28-ը,   բացվել է  ցուցահանդես, այս անգամ` «Սիրելի եղբայրս. Հայերը Թուրքիայում 100 տարի առաջ» խորագրով,  որը ներկայացնում է թուրք լրագրող Օսման Քյոքերը:

Օսմանյան կայսրությունում և Արևմտյան Հայաստանում ապրող հայերի կյանքը, մշակույթը, գործունեության ոլորտները ներկայացնող շուրջ 4 հազար փոստային բացիկների ու ծրարների հավաքածուն պատկանում է իտալացի Օռլանդո Կալումենոյին, ում մայրը ազգությամբ հայ է: 2005 թ-ից մինչ օրս, բացիկներից   մոտ 500-ը`  թուրք լրագրող Օսման Քյոքերի ջանքերով ցուցադրվում է տարբեր երկրներում:

Առաջին անգամ հավաքածուն ցուցադրվել է 2005-ի հունվարին` Ստամբուլում, որին`  11 օրվա ընթացքում 7 հազար մարդ է այցելել,  և նույն տարի երկրորդ ցուցադրությունն էլ է եղել:

«Դա վերջին տարիներին Թուրքիայում արձանագրված ամենաբարձր ցուցանիշն է»,- ասում է Քյոքերը:

Հավաքածուն ցուցադրվել է նաև Մյունխենում, Քյոլնում, Ֆրանկֆուրտում, Վալենսիայում, Ժնևում:

2005-ին Քյոքերը նաև հրատարակում է «Հայերը Թուրքիայում 100 տարի առաջ» գիրքը, ուր տպված են բացիկները և դրանց մասին տեղեկություններ: Այս գրքի համար Քյոքերը ստիպված է եղել հիմնել սեփական «Բիրզամանլար» հրատարակչությունը,  քանի որ ոչ ոք չի ցանկացել տպագրել Օսմանյան կայսրությունում հայերի զգալի ներկայության և մշակութային կյանքում ունեցած մեծ ավանդի մասին պատմող գիրք:

Քյոքերն ասում է, որ Թուրքիայում պատմությունը ներկայացվում է թուրքերի տեսանկյունից: Դպրոցներում`  3-րդ դասարանից սկսած,  դասավանդվում է «Մեր քաղաքների պատմությունը» առարկան, որի շրջանակներում երեխաներին սովորեցնում են, որ թուրքական բոլոր քաղաքները հիմնադրել են թուրքերը, անունները թուրքական ծագում ունեն` հաշվի չառնելով, որ շատ քաղաքներ հիմնադրվել են թուրքերի` Անատոլիա գալուց շատ առաջ:

Քյոքերն ասում է, որ դասագրքերում թուրքիայի ոչ մուսուլման բնակչությանն անդրադառնալիս նրանց բացասական երանգով են ներկայացնում, չի նշվում, թե ինչ տնտեսական, մշակութային դերակատարություն են ունեցել քաղաքի պատմությունում: «20-րդ դարասկզբին միանգամից ի հայտ են գալիս այլակրոն ժողովուրդներ, համագործակցում են թշնամու հետ, թիկունքից հարվածում թուրքերին: Կարծես բոլորովին չեն ապրել, միայն դավաճանել են թուրքերին»,- թուրքական կրթական ծրագիրն է բնորոշում Քյոքերը:

Ըստ Քյոքերի, այս «պատմությամբ» դաստիարակվում է սերունդ, որը արհամարհելու է այլ ժողովուրդների:

«Իմ նպատակն է ցույց տալ, որ 100 տարի առաջ հայեր են ապրել Թուրքիայում,- ասում է Քյոքերը,- նրանց մասին ճշմարիտ տեղեկություն տալ»:

Քյոքերը նշում է, որ հայերի հեռանալու պատճառով` թուրքերը  մեծ կորուստ են ունեցել: «Հայերի գնալուց հետո Թուրքիայում եղավ մշակութային, արտադրողական կորուստ, նկատվեց քաղաքակրթական մակարդակի անկում: Այն ժամանակ նկատված բացասական ազդեցությունը Թուրքիայում գործում է մինչ օրս: Կառավարական օղակը, որ գործում էր 1915-ին, շարունակում է գործել նաև այս օրերին»:

Կենտրոնում` «Սիվիլիթաս» հիմնադրամի տնօրեն Սալբի Ղազարյան

Հայաստանում ցուցահանդեսի կազմակերպումը նախաձեռնած «Սիվիլիթաս» հիմնադրամի տնօրեն Սալբի Ղազարյանի խոսքերով, ցուցահանդեսը նախատեսել էին դեռևս անցյալ  տարվա նոյեմբերից և միայն պատահականություն է, որ բացումը համընկել է  հայ-թուրքական նախաստորագրված արձանագրությունների հասարակական քննարկմանը:

«Օգտակար համընկնում է»,- ասում է Ղազարյանը:

Սակայն Քյոքերը մտադրություն չունի  արձանագրությունների քննարկման ժամանակահատվածում Թուրքիայում ևս մեկ անգամ այս բացիկները ներկայացնել. «Հիմա դա անիմաստ է, դրա պահանջը չկա»:

Ազգային գրադարանի աշխատակից Անահիտն ասում է, որ հենց իմացավ ցուցահանդեսի մասին, գալու ցանկություն ունեցավ. «Նախ` իմ նախնիները Պոլսահայեր են եղել և շատ կուզենայի իմանալ, թե ինչ միջավայրում են ապրել, ինչ կյանք ու կենցաղ են ունեցել: Բացի այդ, Ազգային գրադարանում էլ նման բացիկներ և նամականիշեր կան և շատ հետաքրքիր է համեմատել ներկայացվածի հետ, իմանալ, թե  մեր ունեցածից բացի, ինչ կա»:

Բառարանագիր Քեյթի Գունդակչյանն ասում է, որ այս ցուցահանդեսը պետք է հայերի մեջ ամոթի զգացում առաջացնի. «Այս ցուցահանդեսը հստակ ցույց է տալիս, թե ինչպես քոչվորական թուքրերը եկան ու չեղած տեղից իրենց հայերնիք ստեղծեցին, իսկ մենք մեր չնաշխարհիկ երկիրը զիջեցինք նրանց»: