Ռիյա Շիմա Օզլուն. «Այդ խղճով ապրելը հեշտ բան չէ»

Ռիյա Շիմա Օզլունն այս տարի արդեն երկրորդ անգամ է այցելում Հայաստան: Զարմանքով շրջում է երևանյան փողոցներով: Սիրում է հանգստանալ բնության գրկում, աղմկոտ վայրեր չի սիրում:

Նրա այցը Հայաստան, անկասկած, կարելի է իրադարձություն համարել, իրադարձություն իր համար: Դեռ տարիներ առաջ, երբ Օզլունը դպրոցում էր սովորում, հետաքրքրվել ու իմացել է կյանքի ամենակարևոր գաղտնիքի մասին. պարզվել է` Օզլունի ընտանիքը հայկական արմատներ ունի: Օզլունը, արցունքները զսպելով, ասում է, որ իմանալով ընտանիքի իրական պատմության մասին` փորձել է նույնիսկ ինքնասպանություն գործել, օրերով չի ցանկացել շփվել ընկերների ու մտերիմների հետ: Հիմա ուսումնասիրում է ցեղասպանության եղելությունը:

Մեր զրույցն էլ Ռիյա Շիմա Օզլունի հետ Երևանի գողտրիկ սրճարաններից մեկում էր:

– Ձեր ընտանիքի պատմությունը, կարծում եմ, անչափ հետաքրքիր է…

– Ես մինչև հիմա էլ տեղս չեմ գտնում: Իմ հայրական կողմը հայ է, մայրականը` ասորի: Հորական տատիկս ծնողներին «բնական» ճանապարհով է կորցրել: Երբ հայրը մահացել է, մայրն ամուսնացել է մահմեդական տղամարդու հետ: Հետո մայրն էլ է վախճանվել: Կոտորածից տատիկս ոչ մի վնաս չի կրել, բայց վնասվել է հոգին: Փոքրուց նա արդեն մահմեդական էր: Բայց հորս հայրական ընտանիքում վիճակը բոլորովին այլ է եղել: Նրանց բոլորին գյուղից հավաքել, տարել են: Պապիկս այդ ժամանակ 12 տարեկան էր: Հայրը փայտահատ է եղել: Հարակից գյուղերի փայտահատական բոլոր աշխատանքները նա է արել և շատ հայտնի է եղել այդ ասպարեզում: Այդ տեղահանության ընթացքում հարմար առիթ է գտել և երեխային մահմեդական հարևանների մոտ է թողել: Ոսկի էլ է ունեցել, դրանց տեղն ասել է ու հավելել. «Միայն թե երեխայիս լավ նայեք, իսկ ոսկիներն այնտեղ են: Նրան լավ կերակրեք, խնդրում եմ»:

Դրանից հետո ամբողջ ընտանիքը տեղահանել են: Սկզբում տղամարդկանց ու կանանց բաժանել են: Նախ տղամարդկանց են տարել, իսկ կանանց ասել են. «Թանկարժեք իրերն ու ոսկիները կտորների մեջ փաթաթեք»: Եվ հետո տղամարդկանց մոտ են տարել ու բոլորին սպանել: Քանի որ պապիկիս հայրը փայտահատ էր, նրան չեն սպանել, տարել են գյուղաքաղաք: Ասել են. «Եթե մեզ համար աշխատես, քեզ չենք սպանի»: Կարծեմ` մեկ շաբաթ նրանց հետ է մնացել, հետո ասել. «Մի քանի օրվա կյանքի համար ձեր հրամանների ստրուկը չեմ լինի»: Նրան էլ այդտեղ են սպանել: Այս ամենը պապիկիս հարևաններն են պատմել, երբ նա արդեն մեծացել է: Պապիկս չգիտի նույնիսկ, թե ինչ է պատահել եղբայրներին: Ասում են` անչափ թշվառ է մեծացել:

Մորս կողմն էլ` նույնը: Նրանց գյուղը գյուղաքաղաքին ավելի մոտ էր: Նրանց էլ են հավաքել: Մորս հորաքույրը երեխա ժամանակ տեսել է դա ու փախել, նա թաքնվել է քարանձավում: Օրեր շարունակ անջուր, անհաց է մնացել: Կներեք, բայց պետք է ասեմ` սեփական մեզն է խմել, այնքան ծարավ է եղել: Հետո մի արաբ տեսել է նրան ու ապաստան տվել: Մորս պապիկին էլ հարևաններն են թաքցրել: Եվ այդպես փրկվել են: Նրանցից բացի, այդ գյուղում եղած բոլորին` թե՛ կանանց, թե՛ տղամարդկանց կոտորել են: Այդ ժամանակ հավաքված այդ խմբին «քաֆիլե» են ասել: Նրանց միջից ամենագեղեցիկ երիտասարդին ու կնոջը կապել են ձողին ու ողջ-ողջ այրել:

– Անշուշտ, դժվար է միանգամից ընկալել ձեր պատմածները: Ինչպե՞ս իմացաք այս մասին:

– Այս պատմությունները ես ավագ դպրոցից հետո լսեցի: Առաջ ոչինչ էլ չգիտեի: Մերոնք թաքցնում էին, չէին ուզում, որ իմանամ: Այսինքն` չգիտեի, որ քրիստոնյա ենք եղել, հայկական արմատներ ունենք: Դա լուրջ սթրես էր ինձ համար: Չգիտեի, քանի որ չէին պատմում, վախենում էին: Գիտես, ես մեծացել եմ իբրև մահմեդական քուրդ: Նույնիսկ նամազ եմ արել: Հայրս էլ հարևանների հետ մզկիթ էր գնում: Երբ ինձ առաջին անգամ պատմեցին, հանկարծակիի եկա: Հիշում եմ` ինձ կտուր նետեցի, չէի ուզում ապրել, պատկերացնո՞ւմ ես: Այդ ժամանակ սովորում էի ավագ դպրոցի ավարտական դասարանում: Երբ բոլորս միասին նստած էինք, ազգանունների մասին խոսք բացվեց: Հետո մերոնք ասացին. «Մեզ մոտ առաջներում այսպես էր…»: Մենք վեց երեխա ենք: Չգիտեմ` ինչպիսին էր եղբայրներիս ու քույրերիս առաջին զգացողությունը, բայց ես տեղս չէի գտնում:

– Այդ ճշմարտությունն իմանալը ձեզ ի՞նչ տվեց:

– Իմանալուց հետո բավական հակասություններ ապրեցի: Սկզբում կոտորածով շատ չհետաքրքրվեցի, քանի որ եղածն արդեն եղած էր, անելու կարծես թե ոչինչ չկա, բայց ցանկացա իմանալ, թե որ կրոնն է ավելի ճշմարիտ: Դրանից հետո երկար ժամանակ նվիրվեցի կրոնագիտությանը. ուսումնասիրեցի թե՛ քրիստոնեությունը, թե՛ իսլամը: Գիտակցեցի, որ քրիստոնեությունն ավելի է ինձ ձգում, հասկացա, որ ճշմարիտ ճանապարհ է, և գաղտնի դավանափոխ եղա: Հիմա ապրում եմ որպես քրիստոնյա:

– Ձեր ընկերների շրջապատո՞ւմ էլ հակասություններ եղան:

– Նախ` շատ արագ գիտակցեցի, որ ոչինչ թաքցնել պետք չէ: Առաջին բախումը, ինչպես և ենթադրում էի, հարևանների հետ էր: Հիմա, որ մեր տունը մատնացույց են անում, ասում են. «Սա է գյավուրների տունը»:

Հայրս, տեսնելով իմ համարձակությունը, քիչ-քիչ հեռացավ հարևաններից, նա նույնիսկ մզկիթ չգնալու համարձակություն ունեցավ: Մի հերթական ուրբաթ օր էլ նրան ընկերները կանչեցին, թե` արի մզկիթ գնանք: Սակայն հորս որոշումը հստակ էր. նա այլևս ոտքը մզկիթ չդրեց: Այսպիսով, բոլորն էլ իմացան` ինչն ինչոց է: Հայրս որոշեց ավելի հեռուն գնալ ու բացեիբաց բոլորին հայտարարեց. «Մենք որոշել ենք մեր կրոնին վերադառնալ»: Այս ամենն իրականացնելը հեշտ չէր ու դժվարությամբ էր շրջապատում ընդունվելու, հնարավոր է` ավելի բարդանար գործընթացը: Այդ ժամանակ փոքր երեխաները մեր դռանը քարեր էին նետում: Նույնիսկ մի օր հարևանը լսել էր, որ մեր տանը շարական ենք երգում, ու մյուսներին հայտարարել. «Հարևաններ, հասեք, իսլամը ձեռքից գնում է»: Բացի այդ, ես գիտեի, որ բոլոր հարևաններն էլ, առավել ևս` ավագ սերնդի մարդիկ, լավ գիտեին, որ մեզ ստիպողաբար են դավանափոխ արել, մենք իրականում թուրք չենք, բայց լռում էին ու տարիներ շարունակ հարազատություն անում: Վեց ամիս կլիներ երևի, որ մնացինք մենակ, ընտանիքի անդամներից ոչ ոք չէր շփվում որևէ մեկի հետ: Հետո կամաց-կամաց հարաբերությունները կարծես թե հարթվեցին: Հայրս մետաղ ձուլող է, անհրաժեշտության դեպքում միշտ էլ պատրաստ էր օգնել: Մենք հիմա էլ շարունակում ենք բոլորին օգնել մեր հնարավորությունների սահմաններում, փորձում ենք նեղ կացության մեջ չթողնել մարդկանց: Տեսան, հասկացան, որ լավ հարևան ենք, տոներին իրենց այցելում ենք: Հիմա արդեն տոներին հորս կանչում են: Ավանդույթ կա. տոն օրերին տղամարդիկ դուրս են գալիս, զբոսնում: Մենք էլ, այսինքն` կանայք, գնում ենք հարևան կանանց հյուր: Հիմա հարաբերությունները նորմալ են, բայց մինչև հիմա էլ, եթե դրսից մեկը գա ու հարցնի` գյավուրների տունը որն է, հաստատ ցույց կտան:

– Ձեր ներքին որոշումն արձանագրվե՞լ է անձնագրում…

– (Ժպտում է,-հեղ.): Չէ, անձնագրով ես իսլամ եմ: Մի քանի անգամ որոշեցի` ինչ անել: Ի վերջո, որոշեցի չփոխել` մարդկանց հետ անտեղի խոսակցություններ չվարելու համար: Առաջին հերթին խոչընդոտ է աշխատանքը: Իսկ ես աշխատում եմ մասմեդիայում: Հիմնականում գրում եմ տեղի մեկ-երկու թերթերի ու կայքի համար: Մեր ոլորտում բոլորը չէ, որ միանշանակ կհասկանան: Շատերը հնարավոր է` մտածեն, որ քաղաքական խաղեր եմ անում, մյուսները կարող են մտածել, որ խենթացել եմ: Նման դեպքերից խուսափելու համար որոշեցի ձկան պես լուռ լինել: Բայց դե մի բան հաստատ կա, հասկանում ես` այս խղճով ապրելն էլ հեշտ բան չէ:

– Պատմությունն ուսումնասիրելը որևէ էական բան փոխե՞ց:

– Ամեն դեպքում, էական բան փոխվեր-չփոխվեր էլ, պետք է ուսումնասիրություն անեի:

Սակայն  ըստ էության ոչինչ էլ չհանդիպեցի: Աղբյուրները շատ քիչ են, և չգիտենք` այդ ժամանակահատվածում հաստատ ինչեր են եղել: Մինչդեռ կոտորածն ամբողջ Թուրքիայում էր: Սա էլ համալսարանում ընկերներիս հետ խոսելիս պարզեցի:

– Լսել եմ, որ ոչ միայն «ցեղասպանություն», այլև նույնիսկ «հայ» բառն ասելիս լուրջ հայհոյանքներ կարող ես ստանալ…

– Այո, այդպես է (զսպում է արցունքները,-հեղ.): «Հայ» բառի մասին էլ իմ ընկերները շատ բան պատմեցին իրենց կյանքից: Նրանցից ոմանք հայ ծանոթներ ունեն, ոմանք բարեկամներ, ոմանք էլ` տատիկներ, որոնք հիմա արդեն փորձում են անկեղծանալ, ասել այն, ինչ տեսել ու լսել են: Տատիկս մեկ-երկու անգամ պատմել է տեղի ունեցած իրադարձությունների մասին, բայց ոչ ավելին: Նա հիմա շատ չի խոսում այս թեմայի շուրջ: Այն տարիներին նա գյուղերի մզկիթներում աղոթք է կարդացել` «Յոթ գյավուր սպանողը դրախտ է գնալու»: Մեզ սիրող հարևանները այլ բաներ էլ պատմեցին: «Սրանք գյավուրներ են, ինչ անենք, ինչ չանենք, մի՞թե սպանենք նրանց»,- ասել են համագյուղացիները: Չեմ կարծում, որ այս պատմություններն ընդամենը հորինված են աչք վախեցնելու համար, շատ ավելի սոսկալի պատմությունների էլ եմ ծանոթ, թե ինչպես են բռնաբարել, ինչպես են անվայել պահվածք դրսևորել և այլն:

– Բայց ձեր շրջապատում կա՞ն մարդիկ, ովքեր գոնե մի քիչ ժողովրդավար են:

– Գիտես, շատ դժվարությամբ կկարողանամ այս հարցիդ պատասխանել: Սկզբունքորեն երկու հակադիր կողմ կա: Այս թեմայի շուրջ ըմբռնումով, այսինքն` ժողովրդավար մարդկանց հետ հազիվ թե կարող ես խոսել: Մտավորականներին չեմ հաշվում, քանի որ որոշ մակարդակի հասած, իրենք իրենց հաղթահարած մարդիկ ցեղին կարևորություն չեն տալիս, բայց եթե մի գյուղ գնաս կամ էլ ոչ ժողովրդավար մարդկանց հետ շփվես, մեղմ ասած, այնքան էլ գրկաբաց չեն ընդունի: Օրինակ` երբ մենք քրիսոնեություն ընդունեցինք, մորական տատս զայրացավ, պատմություն սարքեց, թե` ձեր պատճառով հիմա էլ մեզ են սպանելու:

– Ի՞նչ ես կարծում, պատմությունը պատմաբանների՞ գործն է, որ ասեն` եղել է ցեղասպանությունը, թե ո՞չ …

– Պատերազմները ոչ ցանկալի բաներ են, բայց, ցավոք, պատմության մեջ, տարբեր ժամանակաշրջաններում լինում են նման բաներ: Վերջին ժամանակների քննարկումները լսելիս երբեմն հոգեկան ցնցում եմ ապրում: Արված որևէ բան հերքելը մարդկայնության սահմաններում չի տեղավորվում: Եթե արվել է, ուրեմն ամենաքիչը պետք է ասեն, որ, այո, արվել է: Անունն ինչ կլինի` ես դա չեմ կարող ասել: Փորձում եմ հասկանալ այդ ժամանակաշրջանների իրադարձությունները, հաճախ վերլուծություններ էլ եմ անում: Այսքան անմեղ մարդկանց հանդեպ վերաբերմունքը, հաստատ, պատերազմ չի կարող կոչվել:

Իմ ընկալմամբ, պատերազմի սահմաններից դուրս է գյուղի վրա հարձակվելն ու անզեն, անմեղ մարդկանց կոտորելը: Որպես հասարակություն` ամեն ցեղի մարդու մարդ լինելը պետք է ընդունենք: Պետք է առանց խտրականության ապրենք: Կատարվածը սխալ էր, բայց եղել է և չպետք է ազդի այսօրվա վրա: Ես լավ շրջապատ ունեմ, հեռանալ էլ չեմ ցանկանում: Մարդիկ ո՛չ արմատներից, ո՛չ կրոնից, ո՛չ էլ մաշկի գույնից չպետք է վշտանան: Պետք է մի մթնոլորտ ստեղծենք, որ Թուրքիայում նման բաներ չլինեն: Ըստ իս, ժամանակի մամուլը շատ ազդեցիկ է: Նույնիսկ մամուլում հայ լինելը որպես հայհոյանք է օգտագործվում: Հայկական ծագում ունեցողներին միշտ հայհոյում են: Դու չես կարող հասկանալ, թե իրականում ինչ զգացողություն է սա:

– Դուք զբաղվում եք լրագրությամբ, չեմ կարող չանդրադառնալ «Ակոսի» խմբագրապետ Հրանտ Դինքին, նրա դեմ հատուկ ծրագրված սպանությանը…

– Այն հետաքրքրությունս, թե ովքեր ենք մենք, Հրանտի մահից հետո ավելի արթնացավ մեջս, և կարծես թե հենց այդ ժամանակահատվածում բոլոր հիշատակները մեկտեղ բերեցի: Այդ ժամանակ ոնց որ ձախակողմյանների մեջ նման մի շրջան սկսվեց: Այսինքն` հորս ասած, դասակարգային հարցերից դուրս մարդկանց այլ հարցեր ևս սկսեցին հետաքրքրել: Հավանաբար քրդական հարցի գլուխ բարձրացնելն էլ իր ազդեցությունն ունեցավ: Գիտես, ես լաց եղա, երբ հետմահու տպագրվեց Հրանտի գիրքը: Նա կարողացել էր այնքան ճիշտ ներկայացնել երկու մոտ և հեռու հարևան ժողովուրդների խնդիրները: Ես նույնիսկ մի ծավալուն հոդված տպագրեցի այդ մասին: Սկզբունքորեն լուսաբանեցի սպանության ամբողջ ընթացքը, ինձ հարցազրույց տվեց նաև Ֆեթհիյե Չեթինը:

– Գիտե՞ք, որ Չեթինն ինձ էլ է հարցազրույց տվել:

– (Ժպտում է,-հեղ.): Հա՞: Ո՞նց, դու թուրքերեն գիտես ու ինձ հետ չես խոսո՞ւմ:

– Ո՛չ, ես ինչպես ձեզ հետ, նրա հետ խոսեցի անգլերեն:

– Հա՜: Նա պրոֆեսիոնալ է ու շատ է պայքարում: Այն քիչ, հատուկենտ մարդկանցից է, որոնք պայքարում են խոսքի ազատության, ազատության և ամենակարևորը` արդարության համար: Իմ ընկալումներով` այդ սպանությունը, ամեն դեպքում, պատահական չէր: Առաջին հերթին, դա լրագրողների աչքը վախեցնելու պես մի բան էր: Հրանտն իր հոդվածներում բավական համարձակ կարծիք էր արտահայտում:

– Դուք` որպես լրագրող ու մարդ, որ ապրում է Թուրքիայում, օրենքով հարում է իսլամին, հայկական հարցի մասին ի՞նչ կարծիք ունեք:

– Ինձ համար դժվար է ընդունել, որ այսքան տարիների ընթացքում մենք չենք կարողանում տեր կանգնել իրական պատմությանը: Դա մեծ կորուստ ու դժբախտություն է ինձ համար: Սա նման է սառը բաժակի, որ հանկարծակի տաք ջուր ենք ուզում լցնել: Դժվար է գիտակցել, թե առեղծվածային, անորոշ այս պատմության մեջ ինքներս ինչպե՞ս ենք լուծելու մեր առջև ծառացած բազմաթիվ խնդիրները:

Թուրքիան մինչև վերջերս էլ, կարծում եմ, մշտապես փորձում էր արևմուտքից լռեցնել Հայաստանին: Հայրս էր պատմում, որ 1960-ականներին, երբ ուժ հավաքած սփյուռքն իր ձայնը վերջապես կարողացավ լսելի դարձնել, Խորհրդային Միության աջակցությամբ հենց Երևանում կառուցվող Ցեղասպանության հուշարձանով ու ԱՍԱԼԱ-ի հայտնվելով մենք հասկացանք, որ կարող ենք տեր դառնալ հայկական հարցին: Սառը պատերազմն ավարտվեց, բայց սկսվեց սփյուռքի հետ անվերջանալի մեր վեճը:

Կարծես թե երկխոսություն չկարողացանք իրականացնել:

– Հետաքրքիր է, իսկ ինչի՞ մասին եք սիրում գրել:

– Իսկ դո՞ւք:

– Երևի այն ամենի մասին, ինչը հետաքրքիր կլինի:

– Գիտես, իսկ ես գրում եմ այն ամենի մասին, ինչը կարևոր եմ համարում: Հիմնականում, իմ կարողությունների շրջանակում, փորձում եմ վեր հանել խնդիրներ, հանրայնացնել ևս մի հարց: Իսկ հարցեր իրականում շատ-շատ կան:

– Որոշ ժամանակ առաջ ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտի տնօրեն Ռուբեն Սաֆրաստյանն ասաց, որ թուրքերն, ի վերջո, չեն կարողանում այդ մեղքից ազատվել…

– Երևի նա ճիշտ է ասում: Ես, ամեն դեպքում, կողմ եմ, որ այս հարցը լուծվի: Այն օրախնդիր է: Գիտես, չէ՞, որ Թուրքիայում ապրող հայերն իրենց սփյուռք չեն համարում: Ասում են, որ դա իրական Հայաստանն է, նրա մի մասն է, որը օսմանյան թուրքերը բռնազավթել են այդ իրադարձությունների ժամանակ:

– Անչափ շնորհակալ եմ, որ համաձայնեցիք զրուցել:

– Ինձ համար շատ հաճելի էր խոսել: Ես Հայաստանում եմ արդեն երկրորդ անգամ: Առաջին անգամ եկա անցած ամառ, գնացի Գորիս: Հրաշալի բնություն կա, այցելեցի նաև մի քանի գյուղեր: Երևանում այս անգամ մի քանի օր շատ մնացի, թե չէ մենք չէինք հանդիպի, ու դու իմ մասին այսքան շատ բան չէիր իմանա: Հա, ի դեպ, Հայաստանում է՞լ են լրագրողները շատախոս:

– Չէի, ասի…

– (Ծիծաղում է): Հույս ունեմ` էլի կհանդիպենք:

– Եվ թերևս ամենավերջին հարցը: Ավարտեք խնդրեմ այս նախադասությունը` «Ես երբեք չեմ մոռանա Հայաստանը, որովհետև…»…

– Որովհետև հենց Հայաստանն է հիշեցնում ինձ իմ իրական արմատների մասին: Ու նաև այն պատճառով, որ հայաստանյան օրերն ինձ կարծես ավելի իմաստուն, ավելի ինքնավստահ դարձրին:

Հարցազրույցը վարեց

Միքայել ԱՀԱՐՈՆՅԱՆԸ