Վարդան Բոստանջյան. «Տնտեսվարող սուբյեկտն անում է այն, ինչ թույլ է տալիս իրավական վիճակը»

«Անկախի» հարցերին պատասխանում է տնտեսագիտության դոկտոր Վարդան Բոստանջյանը

– Պարոն Բոստանջյան, շատ վաղուց լուրեր են պտտվում, որ մեր գործարարներն իրենց բիզնեսը տեղափոխում են Վրաստան: Ի՞նչն է պատճառը:

-Տնտեսվարող սուբյեկտը նյութական բարիքներ ծավալելու կամ ծառայություններ մատուցելու ինստիտուտն է, իսկ սուբյեկտն այդպիսի գործունեություն ծավալում է  այն ժամանակ, երբ դա շահավետ է, այսինքն` շահույթ է ունենալու: Ընդ որում, բոլոր սուբյեկտները, անկախ ինչ-որ շահույթ ունենալուց, մտածում են իրենց գործունեությունն այնպիսի պայմաններում իրականացնել, որ այդ շահույթը հնարավորինս մեծ լինի: Եվ, բնականաբար, եթե գոյություն ունի մի տարածք, դիցուք, Վրաստանը, որտեղ մարդիկ հակված են գործունեություն ծավալելու, ուրեմն այդ սուբյեկտները մտածում են, որ այդ շահույթը ստանալու ավելի բարենպաստ պայմաններ կան:

– Բայց խոսվում է այն մասին, որ կառավարությունը տնտեսական բարեփոխումներ է իրականացնում: Մի՞թե դա հակառակ ազդեցություն է ունենում:

-Ոչ ոք թող չկասկածի, որ իրականացվող բարեփոխումներն իսկապես տեղի են ունենում: Մասնավորապես, ներդրվում են էլեկտրոնային համակարգեր, որոնք նպաստում են գործունեության գրագետ և ավելի հեշտ կազմակերպմանը: Այդ համակարգերի օգտագործումը հարկային-մաքսային մարմինների հետ հանդիպումների կամ նրանց հետ առնչվելու մինիմիզացիայի հնարավորություն է տալիս, այսինքն` տեղի է ունենում դրվածքների հստակեցում, որը, ըստ էության, պետք է  նպաստի  գործարար մթնոլորտի առավել առողջացմանը: Բայց նման պարագայում ինչո՞ւ է ստացվում, որ հակվածություն կա այդ գործունեությունը կազմակերպելու ոչ թե Հայաստանում, այլ ուրիշ մի տեղ:

Կարելի է ասել, որ Հայաստանում կա շերտավորվածություն, ընդ որում` որևէ ոլորտում  գործունեություն ծավալելու համար ոչ ցանկալի շերտավորվածություն, երբ հզոր գործունեություն իրականացնողները ստեղծում են արգելքներ մանր կամ փոքր բիզնեսի  համար:

Փաստորեն, գործունեության դաշտը ոչ ցանկալի ձևով է բաժանված. այնտեղ գործունեություն են իրականացնում այնպիսի մարդիկ, որոնք հովանավորված են, շուկային ոչ հարիր մեծ գործունեություն են  ծավալում,  այդ մեծ գործունեությունը  մենաշնորհային ինստիտուտներ է առաջացնում, և,  բնականաբար, այդ դեպքում մրցակցությունը` որպես այդպիսին, դադարում է իր դերը խաղալուց, ինչի պարագայում էլ ունենում ենք բազմաթիվ բացասական երևույթներ. գնաճ, թանկացում, փոքր և միջին բիզնեսի համար անբարենպաստ պայմաններ և այլն:

–Բայց այդ տնտեսական բարեփոխումները ուղղված չե՞ն Ձեր կողմից նշված երևույթները կանխելուն:

– Սա  արտառոց երևույթ չէ, բնականոն է:  Մարդկությունն անցել է այդ ճանապարհով:  Մենք նախկինում ունեցել ենք կենտրոնացված կառավարման համակարգ, հիմնականում սեփականատերը պետությունն էր, իսկ սեփականության բազմաձևություն ստեղծելու պայմաններում ազատ տնտեսական հարաբերությունները կամ լիբերալիզմը տնտեսության մեջ ստեղծում է մեր ուղեղներում չտեղավորվող հոսանքներ, որոնց մարումը ժամանակ է պահանջում:  Ժամանակը, որ մենք անցել ենք, մեծ չէ: Ուրիշ երկրներ այդ ժամանակն անցել են հարյուրամյակների ընթացքում, իսկ մենք գտնվում ենք այն վիճակում, որը կոչվում է первоначальное накопление капитала:  Կենտրոնացված կառավարման համակարգի պայմաններում մարդ արարածին  ընձեռված չի եղել սեփականություն ունենալը: Հիմա, երբ այդ պայմանները ստեղծվել են, բնական չէ՞, որ պետք է լինեն երկրաշարժային ու հրաբխային երևույթներ:

– Հնարավոր չէ՞ խուսափել այդ երևույթներից:

– Այդ երևույթներն, ամենայն հավանակությամբ, չէին կարող տեղի չունենալ, բայց իմ կարծիքով` դրանք գնում են դեպի մարում: Չի կարող այդպես չլինել: Ուրիշ բան, որ այդ ժամանակահատվածը ուզում ենք  կրճատել:

Ազատ տնտեսական լիբերալիզմը ենթադրում է ցանկացած իրավիճակ: Եվ եթե հարց առաջանա, թե ինչու են օրինակ` խոշորներն իրենց այդպես պահում, պատասխան` «լավ  են անում»: Նրանք անում են այն, ինչ թույլ են տալիս իրավիճակի իրավական հիմքերը: Եթե մենք ունենայինք օրենքների այնպիսի դաշտ, որ նրանք չկարողանային անել այդ բանը, ուրեմն չէին անի:

Մեր մտածողությունն ուղղակի ճմռթված հոգեբանություն ունի, մենք մտածում ենք. «Բա մեղք չե՞ն էն մնացածները»: Մեղք բառը ճիշտ չէ օգտագործել: Սուբյեկտը  մի գործունեություն իրականացնելիս ուզում է ստանալ մաքսիմալ շահույթ և դա անում է այդ իրականության սահմանափակումների դաշտին համապատասխան:

Դիցուք, սահմանափակումների դաշտը մինչ այդ թույլ է տվել, որ սուբյեկտը ստանա 1000 դրամ եկամուտ: Եթե հետո այդ դաշտը տալիս է 800 դրամ եկամտի հնարավորություն, նա կսկսի աշխատել արդեն այդ դաշտի կանոններով: Բայց եթե հնարավորություն ունենա իր կապիտալն ու միջոցները տեղափոխելու մի այլ տարածք, որտեղ կստանա 1200 դրամ, նա, բնականաբար, հակված կլինի գնալու այնտեղ:

– Բայց տվյալ դեպքում ստացվում է կապիտալի արտահոսք երկրից: Վտանգ չե՞ք տեսնում:

– Դրա վտանգը կարող է լինել այն, որ երևույթը խորանալու դեպքում կառավարությունը կհասկանա դրա վտանգը և շուտափույթ այնպիսի մոտեցում կձևավորի, որ  մարդիկ հետ կգան, կամ այդպիսի միտում ունեցողները հետ կկանգնեն իրենց մտքից:  Իրեն հարգող ցանկացած երկիր ուզում է, որ իր երկրում  ներդրումներ լինեն և եկամուտներ ձևավորվեն, որովհետև այլ պարագայում տվյալ երկիրը կարող է մի օր վերջանալ:

–Ի՞նչ կարող է անել պետությունը այդ վիճակը շտկելու համար:

-Մենք պետք է ամեն ինչ անենք, որ մեր օրենսդրական դաշտը բացառի ոչ ցանկալի երևույթների զարգացումը:  Մեզ մոտ պետք է ձևավորվի այնպիսի միջավայր, որ սահմանված ձևով եկամուտ ստացած մարդիկ կատարեն իրենց պարտավորությունները երկրի նկատմամբ, որովհետև երկիրը գործառույթների մի ամբողջ գամմա ունի.  մասնավորապես` կենսաթոշակների վճարում, սոցիալական, առողջապահական, արտաքին և ներքին քաղաքական խնդիրներ և այլն և այլն: Իսկ պետությունը փող չի արտադրում: Տվյալ պետության տարածքում  գործունեություն ծավալող ֆիզիկական և իրավաբանական անձինք  սահմանված կարգով կատարում են իրենց պարտավորությունները, և դրանք էլ այն աղբյուրներն են, որոնցով պետությունն  իրականացնում է իր գործառույթները:

Ամբողջ խնդիրն այն է, որ այնպիսի մարդիկ լինեն, որոնք կարողանան կատարել իրենց պարտավորությունները պետության նկատմամբ: Եթե նրանք դա բարեխղճորեն կատարեն, պետությունն էլ, համապատասխանաբար, կկարողանա կատարել իր պարտավորությունները  կենսաթոշակառուների կամ սոցիալապես խոցելի խավի նկատմամբ:

–Բայց չէ՞ որ մեզ մոտ հարկահավաքությունը շատ ցածր է:

-Մենք կարող ենք ասել, որ, այո, հարկահավաքությունը շատ ցածր է: Դա, կրկնում եմ, գալիս է  մեր ճմռթված հոգեբանությունից: Մենք չենք կարողանում ըմբռնել, որ մեզ վրա պարտականություններ կան դրված: Մենք ապրել ենք մի երկրում, որը հարուստ է եղել (նկատի ունի Խորհրդային Միությունը): Այդ երկրում գոյություն չեն ունեցել նման պարտավորություններ: Դրանից հետո անցել է ընդամենը 20 տարի, և դա այնպիսի  ժամանակահատված է, որի ընթացքում բացառված է, որ կարողանանք հասնել դրական արդյունքի:

–Ուրմեն , ի՞նչ, ասենք, որ այդպես էլ պետք է լինի և հարմարվե՞նք իրականության հետ:

-Ոչ, մենք չպետք է հարմարվենք: Մենք պիտի կարողանանք աստիճանաբար, ինչպես ամեն մի գործում, վարպետանալ և  հարաբերությունները կարգավորել այնպես, որ աստիճանաբար վերացնենք ոչ ցանկալի երևույթները: