Սերժ Սարգսյան. «Մեր գլխավոր ռեսուրսը մտավոր ներուժն է»

Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Սերժ Սարգսյանը հարցազրույց է տվել ուկրաինական «Պրոֆիլ» պարբերականին: Ներկայացնում ենք հարցազրույցն ամբողջությամբ:

-Պարոն նախագահ, այս տարի էականորեն ակտիվացել են շփումները Հայաստանի եւ Ուկրաինայի միջեւ: Որո՞նք են հայկական կողմի գերակայությունները երկկողմ հարաբերությունների զարգացման գործում:

-Ուկրաինայի հետ համագործակցությունը մեզ համար առաջնային է բոլոր ոլորտներում` տնտեսական, քաղաքական, հումանիտար: Մեր հարաբերությունները հարյուրամյակների պատմություն ունեն: Մենք միշտ էլ կապված ենք եղել հազարավոր թելերով եւ այսօր իսկապես կցանկանայինք լրացնել բաց թողածը: Անկախության առաջին տարիներին` 1990-ական թվականների սկզբին, մենք շատ լավ կապեր ունեինք Ուկրաինայի հետ: Իսկ հետո ինչ-ինչ պատճառներով սկսեցինք ավելի քիչ շփվել: Բայց ես ուրախ եմ, որ այժմ մենք մեր հարաբերությունները զարգացնում ենք լավ տեմպերով: Վստահ եմ, որ առաջիկա մի քանի տարում մեզ կհաջողվի առնվազն կրկնակի, իսկ գուցե եւ եռակի ավելացնել մեր ապրանքաշրջանառությունը, էլ ավելի ամրապնդել մեր քաղաքական հարաբերությունները եւ, իհարկե, համագործակցությունը հումանիտար ոլորտում:

-Ինչի՞ հաշվին է ենթադրվում ավելացնել ապրանքաշրջանառությունը:

-Այն ներկայում էլ փոքր չէ, բայց այդ հարցերին ես առաջին հերթին մոտենում եմ ռեզերվների տեսանկյունից: Եթե ներկայում մեր ապրանքաշրջանառությունը մոտավորապես 300 մլն դոլար է, ապա ռեզերվները մի քանի անգամ ավելի են: Մեծ թվով ուկրաինական ապրանքներ, որոնք պահանջարկ կվայելեին հայկական շուկայում, եւ հայկական ապրանքներ, որոնք հետաքրքրական կլինեին Ուկրաինայում, դեռեւս մատչելի չեն: Պատճառն այն է, որ մենք` որպես պետություններ, այդ ուղղությամբ անբավարար ենք աշխատում: Միջկառավարական հանձնաժողովը հազվադեպ է գումարվում: Մեր գործարարների շփումները հաճախակի չեն, որովհետեւ մինչ այժմ մենք քաղաքական կլիմա չենք ստեղծել նման համագործակցության համար:

-Ուկրաինան վաղեմի ու ինտենսիվ կապեր ունի Հարավային Կովկասի ու սեւծովյան տարածաշրջանի մյուս երկրների հետ: Այսօր մեր երկիրն ի՞նչ կերպ կարող է օժանդակել աշխարհի այդ մասում երկարաժամկետ խաղաղության եւ կայունության հաստատմանը:

-Միակ ճանապարհը օբյեկտիվ չեզոք դիրքորոշումն է, ինչպես նաեւ տնտեսական հարաբերությունների զարգացումը: Տնտեսական խոշոր նախագծերի իրագործումն էլ ավելի կմեծացնի Ուկրաինայի հեղինակությունը մեր տարածաշրջանում: Ձեր երկիրը բոլոր ռեսուրսներն ունի դրա համար:

-Դուք Թուրքիայի հետ առանց նախապայմանների հարաբերությունների կարգավորման աննախադեպ նախաձեռնության հեղինակն եք: Ասացեք` որքանո՞վ էր Ձեզ համար դժվար գնալ այդ քայլին` հասկանալով, որ ենթարկվելու եք սուր քննադատության, այդ թվում` հայկական սփյուռքի կողմից: Որքանով էր դժվար հաղթահարել հասարակական կարծիքի դիմադրությունը:

-Իրոք, դա ամենադժվարին քայլերից մեկն էր իմ կյանքում, բայց ես գիտակցված գնացի դրան: Այո, թուրքերը ցեղասպանություն են գործել: Այո, նրանք խլել են մեր կենսականորեն կարեւոր տարածքը: Այո, նրանք հանցագործություն կատարելուց հետո հարյուր տարի ժխտում էին այն եւ շարունակում են ժխտել: Մինչդեռ հանցագործության ժխտումը գուցեեւ էլ ավելի վատթար հանցագործություն է:

Բայց, մյուս կողմից՝ ժամանակակից աշխարհում գրեթե չկան պետություններ, որոնք չունենային պատմական խնդիրներ, միմյանց հետ փոխհարաբերությունների չլուծված հարցեր: Նման մարտահրավերներին քաղաքակիրթ պատասխանը լիամասշտաբ համագործակցությունն է առանց նախապայմանների: Դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատումը, սահմանների բացումն օգուտ կբերի ոչ միայն Հայաստանին եւ Թուրքիային, այլեւ Վրաստանին, Ադրբեջանին, մեր ամբողջ տարածաշրջանին:

Ուստի ես ճիշտ չէի համարում վիրավորվածի, նվաստացյալի դիրք բռնել, սպասել, մինչեւ որ թուրքերն իրենք ճանաչեն Ցեղասպանությունը, եւ միայն դրանից հետո վերականգնել հարաբերությունները: Իմ մոտեցումը ոչ միանշանակ ընդունվեց մեր հասարակության մեջ, հատկապես երկրի սահմաններից դուրս ապրող հայերի շրջանում: Եվ դա հասկանալի է. մեր ժողովուրդը դյուրազգաց է, այն տարիներին տուժել է յուրաքանչյուր հայ ընտանիք: Ես հասկանում եմ այն մարդկանց, ովքեր երբեմն փողոց էին դուրս գալիս, որպեսզի հաճախ վիրավորական խոսքերով իրենց բողոքը հայտնեն Թուրքիայի հետ հաշտվելու քաղաքականության դեմ:

Բայց ես ուրախ եմ, որ ի վերջո մեր ժողովուրդը հասկացավ այդ գաղափարը: Այժմ, կարծում եմ, շատ քիչ մարդիկ են մնացել, ովքեր համարում են, որ մենք ճիշտ չէինք: Մեր նախաձեռնությունը թելադրված էր սթափ բանականությամբ եւ դույզն-ինչ չէր հակասում մեր ազգային շահերին: Թուրքերի հետ առանց նախապայմանների հարաբերություններ հաստատելու ցանկությունը բնավ չի նշանակում, որ մենք հրաժարվում ենք Ցեղասպանության միջազգային ճանաչման գործընթացից եւ կամ ինչ-ինչ զիջումների ենք գնում:

Թուրքերին Ցեղասպանությունը ճանաչել տալու համար փորձվել էին գործնականում բոլոր ուղիները` բացառությամբ առճակատման, այլ՝ թուրքական հասարակությանը այն ժամանակաշրջանի ողջ ողբերգությունը բացատրելով: Այն բանից հետո, երբ մենք ձեռնարկեցինք այդ գործընթացը, թուրքական հասարակության մեջ սկսվեցին շատերի համար գուցեեւ անսպասելի գործընթացներ. Թուրքիայի մեծ քաղաքներում երիտասարդները դուրս էին գալիս եւ խոսում ցեղասպանության մասին: Իհարկե, մեր հարաբերություններն այս անգամ չկարգավորվեցին:

Այն բանից հետո, երբ մենք ստորագրեցինք երկկողմ հայտնի արձանագրությունները, թուրքական կողմը հրաժարվեց դրանք վավերացնել խորհրդարանում: Այժմ մենք սպասում ենք, երբ Թուրքիայում կհայտնվեն քաղաքական այն ուժը կամ այն ղեկավարները, որոնք պատրաստ կլինեն քաղաքական կամք ցուցաբերել:

-Հայաստանի հետ Թուրքիայի հարաբերությունների վրա ազդեցություն է գործում նաեւ Ադրբեջանը: Կա՞ն, արդյոք, փակ շղթան ճեղքելու ուղիներ, որը 16 տարի թույլ չի տալիս լուծել ղարաբաղյան հիմնախնդիրը:

-Գիտեք, ես այդ շղթան փակ չէի համարի, չէ՞ որ, այնուամենայնիվ, բանակցությունները շարունակվում են: Այո, դրանք շատ դժվար են ընթանում, բայց ամենավատթար խաղաղությունն իսկ ավելի լավ է, քան պատերազմը: Եթե կան բանակցություններ, կա նաեւ վերջնական արդյունքների հասնելու հնարավորություն: Հայկական կողմի, ես նկատի ունեմ Հայաստանը եւ Լեռնային Ղարաբաղը, դիրքորոշումը շատ պարզ է:

Այն խարսխվում է օրենքի, միջազգային իրավունքի գերակայության վրա: Ղարաբաղը 1921 թվականին Ադրբեջանի կազմ է մտցվել Կոմկուսի մարմինների որոշմամբ: Լեռնային Ղարաբաղի ժողովուրդը երբեք չի համաձայնել այդ որոշմանը: 1988-ին սկսվեց ղարաբաղյան շարժումը, իսկ այնուհետեւ հանրաքվեի անցկացման ճանապարհով Լեռնային Ղարաբաղը միակողմանի կարգով ինքնորոշվեց:

Նունիսկ եթե մինչեւ վերջին ժամանակները ոմանք ասում էին, թե ժողովուրդների ինքնորոշման իրավունքը հակասում է մյուս հիմնարար իրավունքին` տարածքների ամբողջականությանը, ապա միջազգային իրավունքի նորմերին Կոսովոյի անկախության միակողմանի հռչակման չհակասելու վերաբերյալ Հաագայի դատարանի հայտնի որոշումից հետո ամեն ինչ իր տեղն ընկավ:

Հենց այդ պատճառով էլ այս տարի Ալմաթիում ԵԱՀԿ-ի նախարարական գագաթնաժողովում պարզորոշ հայտարարվեց, որ այն երեք սկզբունքները, որոնց հիման վրա մենք բանակցություններ ենք վարում` ուժի կամ ուժի սպառնալիքի չկիրառումը, տարածքային ամբողջականությունը եւ ազգերի ինքնորոշման իրավունքը, հավասարազոր են: Լիահույս ենք, որ մենք ի վերջո կգանք վերջնական արդարացի լուծման: Եթե մենք ելնեինք այն բանից, որ լուծում չկա, մեզ համար, ու նախ եւ առաջ Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի համար, կյանքը շատ ծանր կլիներ:

-Ինչո՞վ էր պատճառաբանված Հայաստանի որոշումը էականորեն` 25-ից մինչեւ 49 տարի, երկարաձգելու իր տարածքում ռուսաստանյան ռազմակայանի գտնվելու ժամկետը:

-Գիտեք, անձամբ ես դա հաճույքով եմ արել: Դուք հավանաբար շատ անգամ եք լսել, որ ոչ մի պետություն, նույնիսկ ամենաուժեղը, ամենամեծը, առավել եւս փոքր Հայաստանը, ի վիճակի չէ միայնակ ապահովել իր անվտանգությունը: Մենք Ռուսաստանի հետ դաշնակիցներ ենք, ռազմավարական գործընկերներ եւ ոչ միայն երկկողմ հիման վրա, այլեւ ՀԱՊԿ-ի շրջանակներում:

Մենք ապրում ենք մի տարածաշրջանում, որտեղ շատ են սպառնալիքներն ու վտանգները: Մի քանի երկրներ առանձին դեպքերում նույնիսկ կասկածի տակ են դնում իրենց պատմական հողերում հայերի ապրելու իրավունքը: Պատմական ու ժամանակակից պատճառներով մեր տարածաշրջանում մեծ է զինված բախումների հավանականությունը: Ռուսաստանյան կողմի օգուտը` երկար ժամկետով իր զինված ուժերի զարգացումը, իր ռազմավարական շահերը պլանավորելու հնարավորությունն է:

Մեր շահագրգռությունը օգնությունն ու աջակցությունն է անվտանգության ապահովման գործում: Դա մարտական գործողությունների չվերսկսման, դրանց կանխման լուրջ գործոն է, մեր բանակն ըստ ժամանակակից չափորոշիչների վերազինելու լավ հնարավորություն: Ուստի ես կարծում եմ, որ այդ երկարաձգումը բխում է մեր ազգային շահերից:

-Ուկրաինայի ընկալմամբ` ՀԱՊԿ-ի անդամությունը եւ ՆԱՏՕ-ի հետ ինտենսիվ համագործակցությունը դժվար համատեղելի բաներ են: Ինչպե՞ս է Հայաստանին հաջողվում դրանք համատեղել:

-Մեզ մոտ, իրոք, դա ստացվում է: Ստացվում է շատ լավ հարաբերություններ ունենալ, մի կողմից` ԱՄՆ-ի, իսկ մյուս կողմից` Իրանի հետ, մի կողմից` Ռուսաստանի, իսկ մյուս կողմից` Վրաստանի հետ: Որովհետեւ մենք շիտակ քաղաքականություն ենք վարում: Մենք չենք փորձում ինչ-ինչ օգուտներ կորզել մյուս երկրների միջեւ հակասություններից: Մեզ համար ամենից լավ է, երբ ԱՄՆ-ի եւ Ռուսաստանի շահերը համընկնում են: ՆԱՏՕ-ն եւ ՀԱՊԿ-ն հակառակորդներ չեն: Դրանք անվտանգության համակարգեր են շահերի իրենց գոտիներով, որոնք թույլ են տալիս երկրներին օգուտ քաղել: Գիտեք, կյանքը միայն սեւ ու սպիտակ գույներով տեսնելը միշտ չէ, որ ճիշտ Է: Նման մոտեցման դեպքում խնդիրներն անխուսափելի են: Իսկ երբ գույները շատ են, կյանքը թեթեւանում է:

-Ինչ է բերում Հայաստանին ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցությունը:

-Մենք ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցում ենք Անհատական գործընկերության ծրագրի շրջանակներում, որը մեզ թույլ է տալիս օգտագործել դաշինքի կուտակած վիթխարի փորձը, մասնակցել խաղաղապահ գործընթացներին: ՆԱՏՕ-ի հետ համագործակցությունը հնարավորություն է տալիս արդիականացնել մեր բանակը, կատարել բարեփոխումներ, գտնել անվտանգության համակարգի կառուցման ժամանակակից ճիշտ ուղիներ:

Այն, որ ես այսպես դրական եմ խոսում դաշինքի մասին, չի նշանակում, որ Հայաստանը պատրաստվում է մտնել ՆԱՏՕ: Բայց, լինելով ՀԱՊԿ-ի անդամ, չտեսնել դաշինքի հետ համագործակցության դրական արդյունքները, կնշանակեր հետեւել սառը պատերազմի ժամանակների մտայնությանը:

-Ներկա ժամանակաշրջանն ունի իր մարտահրավերները, լարվածության իր գոտիները: Դրանցից մեկը կապված է Իրանի հետ: Միեւնույն ժամանակ, Ձեր երկիրը ոչ միայն աշխարհագրական դիրքով, այլեւ տնտեսապես ու մարդկային շփումների առումով, արեւմտյան աշխարհի, եվրոպական քաղաքակրթության համար ճանապարհ է բացում դեպի Իրան: Ասացեք` այսօր ինչպիսի՞ ինտենսիվությամբ է այդ ներուժն օգտագործվում արեւմտյան աշխարհի կողմից:

-Իրանը մեր կարեւորագույն հարեւաններից մեկն է: Այնպես է ստացվել, որ մենք արտաքին աշխարհի հետ շփվում ենք միայն Վրաստանի եւ Իրանի միջոցով: 1990-ական թվականների սկզբին, երբ Վրաստանում անհանգիստ իրավիճակ էր, հայկական շուկայում ապրանքները չորս-հինգ անգամ կթանկանային, եթե չլինեին իրանական ճանապարհները: Բացի այդ, Իրանն էներգակիրներով հարուստ երկիր է:

Հայաստանում դրանք չկան, եւ մենք շատ սերտորեն ու հաճույքով համագործակցում ենք այդ բնագավառում: Իրանը խիստ կշռադատված մոտեցում ունի ղարաբաղյան հիմնախնդրի նկատմամբ: Դուք գիտեք, որ «Իսլամական խորհրդաժողով» կազմակերպության շրջանակներում Ադրբեջանը փորձում է հակամարտությունը ներկայացնել որպես միջկրոնական: Տվյալ դեպքում դա շատ հեշտությամբ ժխտվում է, որովհետեւ Հայաստանը հիանալի հարաբերություններ ունի Իրանի հետ: Թեհրանի հետ մեր համագործակցության համար կան նաեւ բազմաթիվ այլ պատճառներ:Այսօր այն հիմնականում զարգանում է տնտեսական եւ հումանիտար ոլորտներում:

-Հայաստանը արգելափակված սահմաններ ունի Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի հետ, անցյալ տարի ճգնաժամն ազդեց Ձեր երկրի վրա, բայց էկոնոմիկան շարունակում է զարգանալ: Ինչու՞մ է հայկական նոու-հաուն: Որտե՞ղ պետք է լցնել «բենզինը», որպեսզի էկոնոմիկայի շարժիչը նման ոչ դյուրին պայմաններում շարունակի աշխատել:

-Իրոք, համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամը լուրջ շտկումներ մտցրեց մեր պլաններում: Մինչ այդ գրեթե 10 տարվա ընթացքում Հայաստանի էկոնոմիկայի զարգացումը չափվում էր երկնիշ թվերով: Մեր պետական պարտքը մեծ չէր, իսկ մակրոտնտեսական ցուցանիշները շատ լավն էին: Բայց մեկուսացված վիճակը, բարենպաստ տրանսպորտային ենթակառուցվածքի բացակայությունը միշտ էլ խնդիր է եղել եւ, ցավոք, մեր էկոնոմիկան բավականաչափ դիվերսիֆիկացված չէր:

Հայաստանի տնտեսական ցուցանիշներն աճում էին, այդ թվում` շինարարության եւ այն միջոցների հաշվին, որ մենք ստանում էինք արտասահմանում ապրող մեր հայրենակիցներից: Եվ համաշխարհային ճգնաժամի հետեւանքների ազդեցությամբ, եւ այն պատճառով, որ շատ մարդիկ խուճապի մատնվեցին, մեր էկոնոմիկան շատ ծանր հարված ստացավ, մենք կորցրինք մեր ՀՆԱ-ի 14 տոկոսը: Բայց նույնիսկ այդ իրադրությունում մենք չկրճատեցինք ոչ մի սոցիալական ծրագիր, ոչ մի օր չուշացրինք թոշակները, սոցիալական վճարումները, աշխատավարձերը:

Գուցե դա, ինչպես նաեւ այն, որ Հայաստանում արդեն վաղուց շուկայական էկոնոմիկա է, քիչ թե շատ նպաստավոր ներդրումային կլիմա, բանկային համակարգի կայունությունը եւ հայերի ձեռներեցությունը, օգնում են լրացնել անցյալ տարի կորցրածը: Ցավոք, նաեւ այժմ ամեն ինչ չէ, որ հարթ է ընթանում:

Բնությունը մեզ երես չի տալիս, արդյունաբերության 12 տոկոս աճի առկայությամբ մենք գրեթե 25 տոկոսի անկում ունենք գյուղատնտեսության մեջ: Այս տարի մենք կորցրինք ծիրանի, այլ մրգերի ամբողջ բերքը, հացահատիկի հետ կապված ամեն ինչ չէ, որ կարգին է, բայց, այդուհանդերձ, կիսամյակի արդյունքներով մենք ունեինք գրեթե 7 տոկոս աճ: Եվ ես կարծում եմ, որ մենք տարին կավարտենք դրական ցուցանիշներով, թեպետեւ հազիվ թե կարողանանք 100 տոկոսով լրացնել այն, ինչ կորցրինք 2009-ին:

-Որքան մենք հասկանում ենք, այն միջոցները, որ Հայաստանը փոխ է առնում միջազգային ֆինանսական կառույցներից, այն բանի համար չեն օգտագործվում, ինչն Ուկրաինայում անվանում են «մսխում», այլ ներդրվում են ենթակառուցվածքի եւ էկոնոմիկայի զարգացման մեջ:

-Մենք այդ վարկերից ոչ մի ցենտ չենք ծախսել աշխատավարձի կամ սոցիալական նպաստների վճարման համար: Ամբողջն ուղղորդվել է էկոնոմիկա եւ կայունացման հիմնադրամ: Այսօր մեր պետական պարտքը կազմում է ՀՆԱ-ի կեսից պակասը: Եթե դատելու լինենք ըստ վերցված վարկերի` այն մոտավորապես 40 տոկոս է, իսկ ըստ ստորագրված պայմանագրերի` 47-48 տոկոս: Սրանք միանգամայն նորմալ թվեր են, չէ՞ որ ես կարող եմ նշել մոտ մեկ տասնյակ զարգացած երկրներ, որոնց պետական պարտքը գերազանցում է ՀՆԱ-ի 100 տոկոսը:

-Դուք գլխավորում եք Հայաստանի շախմատի ազգային ֆեդերացիան: Պրոֆեսիոնալ հայ շախմատիստների համաշխարհային հաջողություններից բացի, երկրում շատ բան է արվում երիտասարդության շրջանում շախմատի զարգացման ու տարածման համար: Պետությունը նաեւ հոգ է տանում երիտասարդ գիտնականների համար արտոնյալ բնակարաններ ապահովելու մասին: Այս օրինակները նշանակու՞մ են, արդյոք, որ Հայաստանը հույսը դնում է ազգի ինտելեկտի` որպես երկրի ռազմավարական ռեսուրսներից մեկի վրա:

-Այո, իհարկե: Հայաստանը շատ փոքր տարածք ունեցող երկիր է: Մենք չունենք բնական մեծ ռեսուրսներ: Ուստի պարտավոր էինք ուշադրություն դարձնել այն լուրջ ռեսուրսի վրա, որի մասին Դուք ասում եք: Ի դեպ, բնակարան ձեռք բերելու հարցում մենք օգնում ենք ոչ միայն երիտասարդ գիտնականներին, այլեւ մեր երիտասարդ ստեղծագործական մտավորականությանը, ընդհանրապես երիտասարդ ընտանիքներին:

Հայաստանի կայուն զարգացման երաշխիքը կրթված ու բարեկեցիկ կյանք ունեցող երիտասարդն է: Իսկ շախմատը միշտ էլ ներկա է եղել հայերի կենցաղում, հայ ընտանիքներում: Իհարկե, դրա նկատմամբ հետաքրքրությունը լայնորեն տարածվեց այն բանից հետո, երբ Տիգրան Պետրոսյանը դարձավ աշխարհի չեմպիոն: Շախմատը մարդու մեջ դաստիարակում է նպատակասլացություն, կարգապահություն եւ համակարգվածություն: Դա շատ կարեւոր է: Ես հպարտանում եմ մեր շախմատիստներով, հպարտանում եմ այն բանով, որ Հայաստանի նախագահ դառնալուց շատ առաջ ես շախմատի ֆեդերացիայի նախագահն էի:

Մենք գտնում ենք, որ մեր ամենամեծ ռեսուրսը մեր ինտելեկտուալ ներուժն է, եւ ոչ միայն Հայաստանի քաղաքացիների, այլ ամբողջ հայ ժողովրդի մտավոր ներուժը: Այնպես է ստացվել, որ մեր ժողովրդի երկու երրորդն ապրում է Հայաստանից դուրս: Ավելի մեծ ռեսուրս, քան այդ մարդիկ, մենք ոչ մի տեղ չենք գտնի: Մի կողմից` իհարկե, վատ է, որ նրանք Հայաստանում չեն բնակվում, բայց մյուս կողմից` նրանք ապրում են զարգացած հասարակություններում, նրանք վիթխարի հաջողությունների են հասել ամենատարբեր բնագավառներում: Արտերկրի հայերի միջնորդությամբ այդ պետությունների հետ կապը, բարձր տեխնոլոգիաների հետ կապը պարգեւ է, որը մենք պարտավոր ենք օգտագործել: