Արթուր Իշխանյան. «Անարդարության և վիրավորվածության զգացումը կառավարության գործելաոճից թևածում է ամենուր»
ԿՐԹԱԿԱՆ, Շաբաթվա լուր | Հայկուհի Բարսեղյան | November 15, 2012 12:43ԱԺ-ում ավարտվեցին 2013-ի բյուջեի նախագծի քննարկումները: Համաձայն «Գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության մասին» օրենքի պահանջի` 2013-ին գիտության ֆինանսավորումը կավելանա հնարավոր նվազագույնի չափով` 13 տոկոսով:
Գիտության ֆինանսավորման խնդիրների մասին «Անկախը» զրուցել է «Պահանջում ենք գիտության ֆինանսավորման ավելացում» (ՊԳՖԱ) նախաձեռնության անդամ, ԳԱԱ թղթակից անդամ, Ֆիզիկա–մաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր Արթուր Իշխանյանի հետ:
– Պարոն Իշխանյան, ՊԳՖԱ–ն գո՞հ է 2013-ին գիտությանը հատկացված ֆինանսավորումից:
– Ընդհանրապես գոհ չենք: Տարբեր հարթակներում քննարկումներ են ընթանում, որտեղ կարող եք տեսնել բուռն անհամաձայնություն: Պատճառները բազմաթիվ են: Նախ` այս բյուջեն բառացիորեն նախորդ տարիների պատճենումն է: Դժգոհությունը կուտակվել է, դրան էլ գումարվել է ևս մեկ կարևոր հանգամանք. մոտեցել ենք կրիտիկական շեմին` գիտնականների միջին տարիքի առումով, անթույլատրելիորեն ծերացել է գիտական հանրությունը: Կա նաև սերունդների խզում, մենք միջին տարիքի գիտնականներ չունենք: Այս գործոններն արդեն շատ վտանգավոր են դարձել:
– Ինչի՞ց է գալիս դժգոհությունը, կմանրամասնե՞ք դժգոհության պատճառները:
– Դժգոհության հիմքերը շատ խորքային են և միայն ֆինանսավորման մակարդակով չէ, որ պայմանավորվում են: Անշուշտ, գիտության մեջ առաջին քայլերն անող երիտասարդի համար անհասկանալի է` ինչպես գոյատևել, ինչպես ընտանիքը պահել և ընդհանրապես ինչպես կյանքում իր տեղը գտնել նման ֆինանսավորմամբ: Բայց նա կարող է համեմատել իր վիճակն այլ ոլորտներում աշխատող իր տարեկիցների հետ, և չի կարող անարդարության զգացում և վիրավորվածություն չառաջանալ: Դա նկատվում է բազմաթիվ մեկնաբանություններում:
Նույնը կարելի է ասել նաև տարիքն առած գիտնականների մասին: Նրանց դեպքում այդ անարդարության զգացումն արդեն տարիներ շարունակ կրծում է հոգին, և վիրավորանքը շատ մեծ է: Այս անգամ այդ երկու գործոնները շատ ավելի ընդգծված են այն պատճառով, որ վերջին տարիներին շատ բարձրաձայնվեցին և քննարկվեցին:
Վիրավորանքն ունի նաև տեխնիկական պատճառներ: Նախկինում ասում էին, որ գիտնականներն ակտիվ չեն, չեն խոսում իրենց խնդիրների մասին, առաջարկներ չեն անում: Բայց այդ ամենը եղավ, և հաջորդեց կառավարության բացարձակ անտարբեր վերաբերմունքը:
Կառավարության արհամարհական, խնդրին որևէ կերպ ընթացք չտալու քաղաքականությունը խորապես ազդել է գիտական հանրության տրամադրությունների վրա: Ցավով եմ ասում, բայց մենք չենք կարող չփաստել, որ հենց այդ անարդարության և վիրավորվածության զգացումը երկրի կառավարության գործելաոճից թևածում է ամենուր, բոլոր լսարաններում, լաբորատորիաներում, գիտահետազոտական ինստիտուտների միջանցքներում, ինտերնետային հարթակում: Եվ սա մտածելու տեղիք է տալիս: Միայն վերջին շաբաթվա ընթացքում` բյուջեի քննարկումներից հետո, գիտնականների շրջանում արտագաղթելու վերաբերյալ խոսակցությունները մի քանի անգամ շատացել են:
– Գիտնականները դժգոհ են 2013-ի բյուջեից, պետական այրերն էլ հայտարարում են, որ բյուջեն ավելացել է, իրենց խոստումներն էլ կատարել են: Ինչպե՞ս կբացատրեք սա:
– Պետական այրերի որդեգրած հիմնական մարտավարությունը չխոսելն է, շրջանցելը, իսկ խոսելու պարագայում` ասել ավելացված 13 տոկոսի մասին: Բայց եկեք հասկանանք, որ այդ 13 տոկոսը օրենքով սահմանված այն նվազագույն շեմն է, որ առանց այն էլ պիտի լիներ: Այդ նվազագույն շեմով բարձրացումներ եղել են բոլոր տարիներին: Ցույց տվեք ինձ մի բան, որ դրանով լավացել է: Այս տարիների ընթացքում գիտնականների բողոքն այն էր, որ նմանատիպ բարձրացումները ֆինանսավորման ավելացում չեն նշանակում, քանի որ ՀՆԱ-ի նկատմամբ տոկոսային առումով նույնիսկ հետընթաց են:
Մենք շատ լավ գիտենք, որ այդ 13 տոկոսը գնում է տարրական բաների: Օրինակ` նվազագույն աշխատավարձը բարձրացել է 2500 դրամով: Այդ գումարը հազիվ բավարարի թանկացումները ծածկելուն և գնաճի հետ կապված այլ ուղղակի ծախսերին` շինությունների պահպանման, տրանսպորտային և այլն: Այնպես որ, այս 13 տոկոսը չի փակում գնաճը, գիտնականն անգամ ավելի է աղքատացել:
Իսկ լուրջ ավելացումների մասին հայտարարություններն էլ հանգեցնում են այն տրամադրություններին, որ ունենք: Անպատասխանատու հայտարարությունների պատճառով դժգոհությունների ալիքը կրկնակի բարձրացել է: Կոչ եմ անում պետական այրերին զերծ մնալ անպատասխանատու հայտարարություններից:
– ԱԺ ընտրություններից առաջ շատ քաղաքական ուժեր մեծ–մեծ խոստումներ էին տալիս: Սա այն պահն էր, որ խոսքը գործի վերածեին: Արվե՞ց:
– Քաղաքական ուժերն ինչ-որ առումով չմոռացան իրենց խոստումները և ինչ-որ առումով իրավիճակը շտկելու փորձեր անում են: Վերջին մի քանի օրերին բազմաթիվ հանդիպումներ են եղել ԱԺ-ում ընդգրկված քաղաքական բոլոր ուժերի ներկայացուցիչների հետ: Պարզ է դառնում, որ բոլոր ուժերը մտահոգություն արտահայտում են, ըմբռնումով են մոտենում ասվածին ու փորձում են այս կամ այն կերպ օժանդակել: Այդ օժանդակումը, ցավոք սրտի, գործնական չէ, հիմնականում սահմանափակվում է ինչ-որ ելույթներով:
Բայց բյուջետային քննարկումների ժամանակ ԱԺ գիտության, կրթության, մշակույթի, երիտասարդության և սպորտի հարցերի մշտական հանձնաժողովում բավական թվով առաջարկներ հնչել են: Չնայած դրանք միտված չեն շատ լուրջ որակական փոփոխությունների, բայց դրանց թվում կան այնպիսիք, որոնք նկատելի բարելավում կարող են բերել:
Էական է այն, որ վերջնական քննարկումների արդյունքում այդ հանձնաժողովը կառավարություն ուղարկեց չորս կետից բաղկացած առաջարկ, օրինակ` երիտասարդ գիտնականներին ընդգրկել սոցիալական փաթեթի ծրագրում, լրացուցիչ ֆինանսներ հատկացնել` թեմատիկ ֆինանսավորմամբ տրվող դրամաշնորհների թիվը և ֆինանսավորումը ավելացնելու համար, որպեսզի մասնակիցների աշխատավարձը դառնա գոնե 120 հազար դրամ: Ինչ-որ առումով սա առաջընթաց քայլ է, լրջորեն կարող է մեղմել այդ անարդարության զգացումը, քանի որ այդ զգացումն առավելապես ապրում են շատ աշխատող գիտնականները: Այժմ քայլը կառավարությանն է:
Անտրամաբանական կլինի ասել, որ կառավարությունն ի վիճակի չէ տրիլիոնանոց բյուջեում հավելյալ 1-2 մլրդ դրամ գտնել գիտության համար: Սա ինչ-որ չափով կդիտվի նաև որպես մասնագիտական անկարողության ցուցանիշ:
– Հանդիպումներում 2013-ի բյուջեն ինչպե՞ս է հիմնավորվում:
– Կառավարությունը որևէ կերպ չի հիմնավորում, պարզապես ասում է` ֆինանսները սուղ են, որը խոսում է անտարբերության մասին գերակա ուղղության նկատմամբ: Նույնիսկ ասում են` ասացեք, որտեղի՞ց կտրենք: Այդ ամենը ասված է, հաշվարկված, ներկայացվել է ԱԺ պատգամավորներին: Հիմա տեսնենք, թե ինչ կասեն:
Իսկ Աժ պատգամավորները` ըստ խմբակցության: ՀՀԿ-ական պատգամավորների մի մասը կրկնում է կառավարության ասածները: Բայց կային նաև այնպիսիք, որոնք մտահոգված էին և ասացին, որ պատրաստ են հանդես գալ առաջարկություններով: Սկսել են գիտակցել:
– Իսկ ի՞նչն է պատճառը, որ կառավարությունը գիտությունը հայտարարել է գերակա ուղղություն, բայց համապատասխան վերաբերմունք չի ցուցաբերում:
– Գիտեք, ինձ համար էլ է սա պարադոքս: Ձեր տված հարցը, կարծում եմ, չունի ռացիոնալ պատասխան: Այո, հնարավոր չէ հասկանալ, թե ինչու հայտարարեցին, և դրանից հետո մշտապես խոսքն ու գործը եղան տարբեր, հակասող, անգամ հակադիր մինչև 180 աստիճանով: Սա էլ զարմացնում է գիտնականներին և հանգեցնում անարդարության զգացումին:
– ՊԳՖԱ–ն լրացուցիչ ֆինանսավորման հայթայթման մեխանիզմներ է մշակել: Մի քանի օրինակ կնշե՞ք:
– Քանի որ բազմիցս արտահայտվել եմ, չկրկնելու համար ասեմ, որ իմ առաջարկները երկու բնույթի են` ուղղակի և անուղղակի մասհանումներ տարբեր գերատեսչությունների ծախսերից` ուղղված գիտության ոլորտին: Անուղղակիների մեջ, մասնավորապես, առաջարկել եմ պաշտպանության նախարարության միջոցներից ավելացնել գիտատար հենքով ռազմա-արդյունաբերական մշակումների մասնաբաժինը, որը կլինի փաստացի ֆինանսավորում գիտությանը, բայց ՊՆ խողովակներով:
Բնապահպանության նախարարությունը կարող է ֆինանսավորել ակադեմիայի կազմում գտնվող էկոնոոսֆերայի ինստիտուտի էկոլոգիական խնդիրների հետ կապված համապատասխան աշխատանքները: Այդպիսով կթեթևանա ԳՊԿ ֆինանսական բեռը, նախարարությունն էլ իր լուման կունենա մեր երկրի գերակա խնդրի կատարման հարցում:
Սպորտի և երիտասարդության հարցերի նախարարությանն առաջարկում ենք ծրագրեր իրականացնել երիտասարդ գիտնականների համար, որոնք այսօր նախարարության ուշադրությունից դուրս են մնացել:
Նախարարությունը կարող է շոշափելի միջոցներ ուղղել երիտասարդական գիտական դպրոցների, գիտաժողովների կազմակերպման համար, միջոցներ ուղղել արտասահմանյան գիտաժողովներին երիտասարդ գիտնականների մասնակցելու ծախսերը հոգալու համար, որոշակի պարբերականությամբ սահմանել մրցանակներ երիտասարդ գիտնականների համար: Աջակցել երիտասարդ գիտանականների հանգստի կազմակերպմանը: Կարծում եմ, որ նախարարությունը կարող է Ծաղկաձորում կամ այլ հանգստյան բազաներում կազմակերպել երիտասարդ գիտնականների և նրանց ընտանիքների հանգիստը: Սա կլինի մի քայլ, որով նրանք կզգան, որ ուշադրության են արժանանում: Վերջապես, սպորտի և երիտասարդության նախարարությունը, ըստ իս, պարտավոր է գիտահետազոտական դրամաշնորհների ձևով ֆինանսավորել երիտասարդներից բաղկացած գիտական խմբերի գիտական հետազոտությունները:
Նախագահի` երիտասարդ գիտնականների աջակցության 100 մլն-ի ծրագիրը մշակված ու փորձարկված է, երիտասարդ գիտնականների կողմից էլ հաջողությամբ իրականացվում է: Այս ծրագրի ճշգրիտ պատճենումը նախարարության այս տարվա բյուջեում համարում եմ նվազագույն քայլ, որը պիտի իրականացնի սպորտի և երիտասարդության նախարարությունը:
– ՊԳՖԱ–ն մտադի՞ր է հավելյալ մանրամասներ քննարկել սպորտի և երիտասարդության հարցերի նախարարության հետ:
– Անպայման: Առաջարկում ենք նախարարությանը հանդիպում կազմակերպել երիտասարդ գիտնականների հետ և հնարավորինս շուտ, քանի դեռ ընթանում են բյուջեի քննարկումները: